Тогоо нэрж архи гаргах нь монголчуудын нэгэн өвөрмөц үйлдвэрлэл. Тогоо нэрдэг нээлттэй, хаалттай гэсэн хоёр арга бий. Нээлттэй арга нь архийг бүрхээрээс шууд цоргоор гаргадаг бол хаалттай арга нь бүрхээр дотор хувин зүүж архи тосох арга юм. Хаалттай аргыг илүү ашигтай гэдэг. Тогоо нэрэхийн тулд гал дээр айраг буцалгах том тогоо тавьж, айргаа бүрхээрийн ирмэгээс арай доогуур хийж, дээр нъ бүрхээр тавина. - 1. Бүрхээр
- 2. Исгэсэн айраг буцалгадаг тогоо
- 3. Ус халаах халаавч
- 4. Ороолт
- 5. Чигжээ
- 6. Цорго
Тогоо бүрхээр хоёрын нийлсэн завсраар гадагш нь хий алдуулахгүйн тулд даавуугаар сайн чигжинэ. Хэрэв хаалттай аргаар нэрж байгаа бол бүрхээр дотроо архины хувин зүүж, бүрхээр дээрээ ус халаах үүрэгтэй жалавч гэгдэх жижиг тогоо тавиад тогоо, бүрхээр хоёрын хоорондох зайг мөн чигжиж, гадуур нь өнгөлсөн нарийн эсгий юм уу хөвөн тавьж хавж хийсэн өргөн ороолтоор орооно.
Тогоо нэрэх бүрхээрийн хэмжээ янз бүр байх боловч дунджаар 46-48 см өндөр, 40-43 см голчтой байдаг. Их бүрхээрт 50 см амтай тогоо тохирно. Гал түлж тогоон дахь айраг буцлан халуун уур жижит жалавчны дотроос төөнөх үед жалавч хүчтэй хална. Энэ үед жалавчинд хүйтэн ус хийж самраад усыг халж эхлэхэд сольж дахин хүйтэн ус сэлбэнэ. Тогоо нэрэхэд 1-2 удаа усыг солино. Ус солишгүй ганц усаар архи авбал архины чанар, градус их гарна. Олон солих тусам муудна. Тогоо нэрэхэд аарц, архи, ээрэм болон арьс шир идээлдэг шар ус зэрэг дөрвөн төрлийн бүтээгдэхүун гарна. Монголчууд тогоо нэрж байхад ирсэн зочинг ямар ч яаруу ажилтай байсан заавал саатуулж архи ээрэм амсуулдаг. Ээрэм гэдэг буцалсан цагааны тостой дэврэгдэс бүрхээрт тогтсоныг хэлнэ.
Монголчууд эрт дээр цагаас эхлэн ингэж төрөл бүрийн малын сүүгээр айраг исгэн тогоо нэрж шимийн архи авахаас гадна үр тариа, будаа, алим жимсний нэрмэл архи ч гарган авдаг байсан. Монгол улаан үхрийн архи хүний ядаргаанд сайн учир халааж, шар тос хөвүүлэн эмчилгээний журмаар өдөрт 3 хундага ууж хэрэглэдэг. Ялангуяа ингэний архи хүний хөл, үе мөчний өвчинд онцгой нөлөөлдөг учир түүнийг "тушаа цэнхэр" гэж нэрлэнэ. Айргийг нэрж архи гаргана. Архийг нэрж арз гэдэг градус ихтэй хатуу архи гаргана. Арзыг нэрж хорз гэдэг нэн хүчтэй согтоодог архи гаргана. Хорзыг нэрэхэд архи биш хор гардаг учир архийг үүнээс цааш нэрэх нь хор бэлтгэж байгаа хэрэг бөгөөд арз, хорз уусан хүн дотрын өвчтэй болдог учир монголчууд эрт үеэс арз, хорзыг хориглож иржээ. Шимийн архи нэрэх Тєрєл бvрийн малын сvvгээр боловсруулсан айргийг нэрэх замаар шимийн архийг бэлтгэнэ. Айраг хийсэн тогоон дээр бvрхээрийг тэгшхэн тавьж завсрыг нь давуугаар сайтар чигжиж уур гарахааргvй бооно. Шимийн архийг битvv нэрэх, цоргоор нэрэх 2 аргаар нэрдэг. Битvv нэрэхэд бvрхээрийн амнаас доош архи тосох савыг голлуулан зvvж бvрхээрээ бэхэлнэ. Хэрвээ цоргоор нэрэх бол бvрхээрт архийг шууд гадагш гаргах цорго хийсэн байна. Бvрхээрийн дээр жижиг ширмэн тогоо /жалавч/ тавьж завсрыг нь даавуугаар сайтар ороож уур алдахааргvй бvсэлнэ. Дээд тогоонд хvйтэн ус дvvртэл хийж галлана. Дээд тогоон дахь усыг хутгаж хєдєлгєж байна. Усыг халмагц хагасыг нь хvртэл юvлж нэмж хvйтэн ус хийж байна. Эхний усаар авсан архийг охь, олон усны эцсийн хийг сувс гэж нэрлэдэг. Архийг дахин нэрж арз, арзыг нэрж хорз гаргана. Тэрчлэн бvрхээр дотор мах зvvж жигнэж ядаргааг арилгах зорилгоор хэрэглэж болно.
Монголчууд эрт дээр цагаас эхлэн ингэж төрөл бүрийн малын сүүгээр айраг исгэн тогоо нэрж шимийн архи авахаас гадна үр тариа, будаа, алим жимсний нэрмэл архи ч гарган авдаг байсан. Монгол улаан үхрийн архи хүний ядаргаанд сайн учир халааж, шар тос хөвүүлэн эмчилгээний журмаар өдөрт 3 хундага ууж хэрэглэдэг. Ялангуяа ингэний архи хүний хөл, үе мөчний өвчинд онцгой нөлөөлдөг учир түүнийг "тушаа цэнхэр" гэж нэрлэнэ. Айргийг нэрж архи гаргана. Архийг нэрж арз гэдэг градус ихтэй хатуу архи гаргана. Арзыг нэрж хорз гэдэг нэн хүчтэй согтоодог архи гаргана. Хорзыг нэрэхэд архи биш хор гардаг учир архийг үүнээс цааш нэрэх нь хор бэлтгэж байгаа хэрэг бөгөөд арз, хорз уусан хүн дотрын өвчтэй болдог учир монголчууд эрт үеэс арз, хорзыг хориглож иржээ. Шимийн архи нэрэх Тєрєл бvрийн малын сvvгээр боловсруулсан айргийг нэрэх замаар шимийн архийг бэлтгэнэ. Айраг хийсэн тогоон дээр бvрхээрийг тэгшхэн тавьж завсрыг нь давуугаар сайтар чигжиж уур гарахааргvй бооно. Шимийн архийг битvv нэрэх, цоргоор нэрэх 2 аргаар нэрдэг. Битvv нэрэхэд бvрхээрийн амнаас доош архи тосох савыг голлуулан зvvж бvрхээрээ бэхэлнэ. Хэрвээ цоргоор нэрэх бол бvрхээрт архийг шууд гадагш гаргах цорго хийсэн байна. Бvрхээрийн дээр жижиг ширмэн тогоо /жалавч/ тавьж завсрыг нь даавуугаар сайтар ороож уур алдахааргvй бvсэлнэ. Дээд тогоонд хvйтэн ус дvvртэл хийж галлана. Дээд тогоон дахь усыг хутгаж хєдєлгєж байна. Усыг халмагц хагасыг нь хvртэл юvлж нэмж хvйтэн ус хийж байна. Эхний усаар авсан архийг охь, олон усны эцсийн хийг сувс гэж нэрлэдэг. Архийг дахин нэрж арз, арзыг нэрж хорз гаргана. Тэрчлэн бvрхээр дотор мах зvvж жигнэж ядаргааг арилгах зорилгоор хэрэглэж болно.
0 сэтгэгдэл:
Post a Comment