Хадны сүг зургийн тухай.

Дэл Хөнжилийн уулын хадны зураг

Хадны сүг зураг:  Хүн төрөлхтөн хад чулуунд зураг дүрслэлийг хуучин чулуун зэвсгийн дээд үеэс эхлэн зурж эхэлсэн байдаг. Энэ үеийн зарим зураг дүрслэлийг Хойд цэнхэрийн агуй болон, Рашаан хадны зураг дүрслэлээс харж болно. Хадны сүг зургийг зосон ба сийлмэл гэж 2 ангилдаг байна. Зосон зураг нь Өвөр байгаль,Төв болон Дорнод Монголын нутагт өргөн тархсан бөгөөд агуулгын хувьд олон янз байдаг бөгөөд МЭӨ 2-р мянганаас МЭӨ III зуунд холбогдоно. Монгол нутагт хадны сүг зураг дүрслэлийг агуулсан газар орон маш олон байдаг.  Хадны сүг зураг нь үндсэндээ өнгөрсөнд хүргэх гарц, асар үнэ цэнэтэй зурган бичиг юм. Судлаачид хадны сүг зургийн хийц, технологийг судлан аль цаг үед бүтээгдсэн болохыг нь тогтоодог. Хадны сүг зургийг ажиглан уншиснаар дараах зүйлсийг олж мэдэх боломжтой.

• Хэдий үед ямар багаж хэрэгслээр уг зураг дүрслэл бүтээгдснийг.
• Тухайн цаг үед ямар амьтад энэ газар зонхилж байсныг.
• Хүн төрөлхтөн хэдийд амьтдыг гаршуулж, уналга эдэлгээнд ашиглаж эхэлснийг.
• Хэдийд шинэ төрлийн багаж хэрэгсэл, тоног төхөөрөмж ашиглаж эхэлснийг.
• Нийгмийн байгууллын үе шатуудыг. Тухайн үеийн нийгмийн зохион байгуулалт зэргийг төвөггүй судлан мэдэх боломжтой

Хэвтээ Босоогийн агуй.

Дундговь аймгийн Өлзийт сумын нутагт Цагаан Суварга гэж нэг үзэсгэлэнт газар бий. Түүний ойролцоо нэгэн агуй байдаг. Уг агуйг Хэвтээ Босоогийн агуй гэж нэрлэх бөгөөд Монгол оронд мэдэгдээд буй элэгдэл эвдрэлийн гаралтай агуйнуудаас хамгийн том юм. Уг агуй нь наанги шаварт уруйн усны элэгдлээр үүссэнээрээ агуй судлаачдын сонирхолыг татдаг бөгөөд Э. Авирмэд докторын тодорхойлсноор 102 метр урт, 204 м/кв талбайтай томоохон агуй юм. Хэвтээ Босоогийн агуйг Цагаан Суварга руу явж байгаа хүмүүс их очиж үздэг бөгөөд Цагаан Суварга гэр баазын чанх ард байрлана, агуй хүрсэн машин замтай. Агуй нь хоёр амтай. Хойд амаар нь орвол явган сууж явах боломжтой бөгөөд цааш явсаар их танхимд орно. Их танхимд хүн босоороо чөлөөтэй явах боломжтой. Агуйд сарьсан багваахай олон тоогоор байлаа. Агуй нь үндсэн ганц хонгилтой бөгөөд салаа салбар байхгүй. Наанги шаварт усны элэгдлээр үүссэн тул тоосжилт ихтэй байдаг.GPS солибцол: N44.5943°, E 105.7921° д.т.дээш 1191 метрт оршино.

Шивээт Хайрхан уул, Цагаан голын хадны сүг зураг дурсгал.

Шивээт Хайрхан уул.

Шивээт уулын дурсгалт газрын зураглал

Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутаг Алтай Таван Богд ууланд Шивээт хайрхан уул - д.т.дээш 3349 м. / N49°5.46', E88°10.663'/ гэж бий. Уулын ар бэлээр Цагаан гол, зүүн өмнө талаар Налиа буюу Хар салаагийн гол урсна. Уулын орой дээрээс Алтай Таван Богд уул маш сайхан харагддаг. Шивээт хайрхан уул руу баруун бэл дэх Янгирт нуурын талаас авирвал амархан гарна. Уулын оройгоор янгир ямаа бэлчээрлэн явах нь олонтаа тохиолддог. Уулыг тойрч явганаар аялаарай. Уулын өвөр бэлд айлын өвөлжөө дөрөв бий. Өвөлжөөнүүдийн арын гялгар хүрэн хадан дээр хадны сүг зураг / N49°07.400', E 88°11.703'/. дүрслэл элбэг. Тахилгат Шивээт хайрхан уулнаа шинээр олдсон хадны зургийн цогцолборыг эрдэмтэн судлаачид (1996, 1998, 2000, 2001, 2003, 2004 онуудад) судалсан. Уул тахих заншил нь мянга мянган жилийн тэртээ үүсэж бидний энэ үеийг хүртэл хадгалагдаж ирсний нэг илрэл бол зарим уулыг амьд бүхний амьдрал болон үхлийг эзэгнэгч "хайрхан" хэмээн хүндэтгэн биширдэгт оршино. Шивээт хайрхан уулын зүүн талд байрлах том овоо ч бас үүний нэг илрэл юм. Уг уул нь Хар салаа, Цагаан салаа хэмээх хоёр гол Монгол Алтайн хамгийн том Ховд голын зүүн салаа болох Цагаан гол болон нийлдэг бэлчирээс холгүй байдаг.

Шивээт хайрханы хадны зураг.

Шивээт хайрханы хадны сүг зураг дүрслэлд дайн байлдаан дүрсэлсэн сонирхолтой олон зураг байдаг. Энд хуягласан морьтой хоёр цэрэг өөд өөдөөсөө жад барин тулж байгаа болон тэдний дунд нэг нум сум барьсан харваачийг дүрсэлсэн зураг байдаг. Иймэрхүү зураг дүрслэлийн монголоос олдсон хамгийн эртний ч зураг энэ байж болох юм. Энэ зураг дүрслэлтэй адил агууламжтай нэгэн зураг нь Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн сумын нутаг Цамбагарав уулын Харганатын хаднаа хөө хуягласан морьтой цэргүүдийг дүрсэлсэн байдаг. Энэ зураг нилээд хожуу үе буюу Нирун улсын үед холбогдох зураг юм. Энэ мэт сонирхолтой агууламж бүхий зураг энд олон бий. Цагаан гол, Шивээт хайрханы хадны сүг дүрслэлд 10.000 сүг зураг бий гэдэг. Хүрлийн үед холбогдох буган чулуу /N49°67.406', E 88°12.783'/ бий. Шивээт хайрхан уулын баруун хойд бэл, Цагаан голын урд талын дэвсэг дээр /N49°7.393', E88°15.118'/ түрэгийн хүн чулууны /VI-VIII зуунд холбогдох/ цогцолбор бий.

Орхон голын Соёмбо үсгийн дурсгал.

Соёомбо үсэг

Хархориноос Орхон голын хойгуур Улаанцутгалангийн хүрхрээ явах замд, замын дэргэдэх хаданд соёмбо үсгийн нэгэн дурсгал байдаг. Хэдийд, хэн сийлж зурсан нь тодорхойгүй, энэ талаар мэдээлэл бараг байдаггүй л юм шиг байгаа юм. Энэ дурсгалын талаар хэн нэгэн мэдэж байвал мэдлэгээ хуваалцаарай. Би бас газрынх нэрийг сайн мэдэхгүй байгаа юм. Хэд хэдэн төрлийн бичиг үсгийн дурсгал байдаг. Боржин чулуун дээр хар бэхээр бичсэн, мөн сийлж бичсэн үсэгнүүд байдаг. Төвхөн хийд, Хүрхрээ явах замдаа үзвэл зүгээр. Хүмүүс бараг мэддэггүй тул дэргэд нь хадаг яндар бүхий овоо, мод байхгүй, хүмүүс гараа хүргэж шар тос түрхээгүй байдаг. Он цагийн урсгалд элэгдэж бичиг үсэг нь бүдгэрсэн байдаг. GPS солибцол N47°1' 40.4", E102°40'4.5". Солибцол авах үед 50 метрийн алдаа зааж байсан тул хайж олох хэрэг гарах байх. Хархориноос 25 орчим км.

Жанжин овоо.

Дөргөн нуур - Жанжин овоо

Завхан, Говь-Алтай, Ховд аймгийн зааг нутаг, Их нууруудын хотгорт Дөргөн гэж нэг сайхан нуур бий. Дөргөн нуур нь гадагш урсгалгүй шорвог нуур, Хомын хоолойгоор Хар нууртай холбогдоно. Нуурын урд эрэгт Жанжин овоо гэж домог түүх ихтэй нэгэн овоо бий. Жанжин овооны домог: Урьд эрт цагт энэ нуурын хавийн газар нутаг догшроод улс амьтан хэцүүджээ. Хэдэн жилээр мал хуй нь барагдаж, өвс ургамал гундаад хүн зон зовжээ. Тэгээд нэгэн зун нутаг усаа аргадаж тайж наадам хий­сэн гэнэ. Гэтэл нэг мэргэн хүн хэлжээ. Энэ наадамд жаахан охин унасан шарга морь та­сар­хай хол түрүүлж ирнэ. Тэр бол хүн биш,тиймээс түүнийг барьж авч үгүй хийвээс ард олон, ахуй мал амаржина гэ­жээ. Энэ ёсоор мөнөөх охиныг түрүүлэн ирэнгүүт хүмүүс барьж аван, морьтой нь хамт чулуугаар дарж овоо босгосон нь энэхүү Жанжин овоо бол­жээ. Үнэхээр тэр хүүхдийн эх эцэг, морины эзэн гэж хэн ч гарч ирээгүй ажээ. Төдөлгүй ну­таг орон өвс цэцгээр бүр­хэг­дэж, хүн зоны сэтгэл тэнийж амар сайхандаа жаргаж гэнээ. Энэ бол домог юм. Өдгөө энэхүү Жанжин овоонд сүлд хийморио даатган ирж мөр­гө­дөг хүмүүс олон. Алдартай бөх болох гэсэн хүмүүс ирж зо­­­дог шуудагтайгаа тойрч дэвээд, цол гуншинтай болсон түүх ч буй гэнэ.

Сант уулын зосон зураг.

Улаан морьтын - Зосон зураг

Төв аймгийн Эрдэнэсант сумын төвийн баруун урдуур дамналдан баруун хойноос зүүн урагшаа сунаж тогтсон боржин чулуун тогтоцтой, үзэсгэлэнт уулыг Сантын уул гэнэ. Энэ уулын баруун урд биеэр эртний булш, хиргисүүр нилээдгүй олон байдаг. Энэ ууланд хэдийд хэн үйлдсэн нь тодорхойгүй нэгэн улаан зосон зураг бий. Ганц адууны зургийг улаан зосоор зурсан байдаг. Нутгийнхан энэ газрыг тахилга шүтлэгтэй догшин газар гэж ярьж байсан. Нутгийн уяачид ихэд шүтэн, морьдынхоо хурд ирийг даатгаж ирсэн газар гэж нутгийн хөтөч залуу хэлж байлаа. Зосон зураг зурсан хадны ойролцоо хадаг яндар, жижиг модон морь, хурд морины эд хэрэглэлийн билэгдэн дуурайлгаж хийсэн зүйлсийг олноор тавьсан байдаг юм байна. Зурагт адууг том толгойтой, бахим хүзүүтэй, богино хөлтэй, урт сүүлтэйгээр дүрсэлсэн байх ба их биеийн зарим хэсэг нь нар салхины элэгдэлд орж ховхрон алга болсон байна. Хаданд ердөө ганцхан адууны дүрс зурагдсан байна. Энэ зурагт тахь дүрсэлсэн үү эсвэл монгол адууг дүрсэлсэн үү? Эргэн тойронд нь өөр зурсан зүйл үгүй болно. Энэ газрыг үзэхийг хүсвэл Сант уулын баруун урдуур Бүрэн сум руу явдаг замаар явна. Айлууд бий асуувал заагаад өгөх байх. Газрын нэрийг нь Улаан морьт гэдэг газар.

Байрзүйн зургийн хаяалбарын төрөл.

Хаяалбарын төрөл

Зураг дээр хаяалбарыг тогтоогдсон огтлолын өндрийн дагуу битүү муруй шугамаар татах бөгөөд үүнийг үндсэн хаяалбар гэнэ. Зэрэгцзэ хоёр хаяалбарын хооронд орших өндрийг зураг дээр зайлшгүй хаяалбараар дүрслэн үзүүлэх шаардлагатай нөхцөл олон тохиолддог. Ийм нөхцөлд үндсэн хаяалбараас гадна хагас хаяалбарыг татах бөгөөд огтлолын үндсэн ендрийн тэг дундуур урт тасархай шугамаар татна. Үндсэн болон хагас хаяалбараар дүрслэн үзүүлж болохгүй, гадаргуугийн хэлбэр байдлыг зайлшгүй дүрслэн үзүүлэх шаардлагатай зарим хэсэгт туслах хаяалбарыг тасархай шугамаар татна. Гэхдээ тасархай шугамын зураасны урт нь хагас хаяалбарынхаас богино байна. Монгол улсад хэрэглэгдэж буй байр зүйн зураг дээрхи өндрийг Балтийн тэнгисийн түвшингийн тэг цэгээс эхлэн тоолдог. Далайн түвшнээс дээш орших дэлхийн гадарга дахь цэгийн өндрийг үнэмлэхүй өндөр гэнэ. Харин газрын гадаргуу дээр орших хоёр цэгийн хоорондох өндрийн ялгаврыг харьцангуй өндөр гэж нэрлэдэг. Зургаас хаяалбарыг ашиглан ямар нэг цэгийн өндрийг олох ажиллагааг хялбар болгохын тулд үндсэн хаяалбар бүрийн 5 дахь хаяалбарыг өргөвтөр шугамаар татдаг. Үүнийг өргөн хаяалбар гэнэ. Зураг дээрхи бүх хаяалбарыг бор хүрэн будгаар хэвлэнэ. Зургийн хүрээний доод талд ямагт огтлолын үндсэн өндрийг зааж, хаяалбар нь хэдэн метрийн зайтайгаар татагдсан болохыг тэмдэглэсэн байдаг.

Байрзүйн зургаас газрын гадаргууг судлах.

Гадаргууг хаяалбараар дүрслэх нь: 

Газар орон дээрхи байдал

Зураг дээр газар орны харагдах байдал

Байр зүйн зургийн үндсэн шаардлагуудын нэг нь газрын гадаргуугын элемент болох хотгор гүдгэр, тэгш тал, гуу жалга, байшин барилга гэх мэт зүйлсийн дэвсэл байдлыг зургийн хэмжээсийн хувьд зөвшөөрөгдөх дээд зэргийн нарийвчлалтайгаар дүрслэн үзүүлэхэд оршино. Байр зүйн зураг нь зевхөн хэвтээ хавтгайд хэмжилт хийх төдийхнөөр хязгаарлагдахгүй, газар орон дээрхи ямар ч цэгийн байрлалын өндрийг тодорхойлох боломжийг олгож буй гурван хэмжээст хэмжилтийн ойлголт юм.  Зургаас газар орны тухай бүрэн дүүрэн ойлголт авахын тулд юун түрүүнд газрын гадаргууг зурагт хэрхэн дүрслэгддэг талаар ойлголттой байх хэрэггэй. Хамгийн гол нь: 

• газрын гадаргуугын тэгш бус байдлын төрлүүд, тэдгээрийн харилцан байршилт, хоорондын уялдаа; 
• газар орон дээрхи цэгүүдийн харилцан өндөршилт, үнэмлэхүй өндөр; 
• налуугийн хэлбэр байдлыг зураг дээрээс богино хугацаанд зөв тодорхойлж сурахад оршино.

Д. Нацагдорж - Миний нутаг

Гүн Галуутайд буй дурсгалын хөшөө

Хэнтий Хангай Саяаны єндєр сайхан нуруунууд
Хойд зvгийн чимэг болсон ой хєвчин уулнууд
Мэнэн Шарга Номины єргєн их говиуд
Ємнє зvгийн манлай болсон элсэн манхан далайнууд
Энэ бол миний тєрсєн нутаг
Монголын сайхан орон
Хэрлэн Онон Туулын тунгалаг ариун мєрнvvд
Хотол олны эм болсон горхи булаг рашаанууд
Хєвсгєл Увс Буйрын гvн цэнхэр нуурууд
Хvн малын ундаа болсон тойром бvрд уснууд
Энэ бол миний тєрсєн нутаг
Монголын сайхан орон
Орхон Сэлэнгэ Хєхvйн онц сайхан голууд
Уурхай баялгийн охь болсон олон уул даваанууд
Хуучин хєшєє дурсгал хот балгадын сууринууд
Хол газар одсон харгуй дардан замуудЭнэ бол миний тєрсєн нутаг
Монголын сайхан орон

Дундад зууны үеийн хатмал шарил олджээ.

Дундад зууны үеийн хатмал шарил оллоо.

Хаднаас олдсон шарил

Монгол Алтай Судлалын хүрээлэнгийнхэн Ховд аймгийн Үенч сумын Улиастайн амаас олдсон эрэгтэй хүний хатмал шарил юм. Уг шарил нь хадны агуйд байсан тул маш сайн хадгалагдаж үлдсэн байна. Энэ нь Монгол төрхийн эрэгтэй хүн бөгөөд он цагийн хувьд дундат зууны үед хамаарагдах магадлалтай байгаа аж. Нарийвчилсан судалгааг Франц улсад Цацраг идэвхит нүүрстөрөгчийн болон орчин үеийн бусад аргыг хослуулан хийж байна. Энэ шарил археологийн ховор олдворуудын нэгэнд тооцогдож байгаа    бөгөөд    шинжлэх   ухаанд   үнэтэй    хувь нэмэр оруулна гэдэгт найдаж байна.   

Байр зүйн зургийн томъёолсон тэмдэг, түүний төрөл, ангилал.

Зургаас томъёолсон тэмдгүүдийг үзээрэй.

Байр зүйн зургаар газар орныг судлахдаа хаяалбаруудын тусламжтайгаар газрын гадаргуугийн хэлбэр, дүрс, онцлог байдлыг ойлгож авдаг бол орон нутгийн бодит зүйлсийн талаархи мэдээллийг томъёолсон тэмдгээс ойлгож авна. Байр зүйн зургийн томъёолсон тэмдгүүд нь газар орны янз бүрийн элементүүдийг дүрслэн үзүүлж, хаяалбаруудтай хоршин газар орны жинхэнэ байдлыг хуулбарлан үзүүлэх нэгдмэл цогц юм. Гэвч хамгийн том хэмжээсийн зураг дээр ч газар орны бүхий л элементүүд болон тэдгээрийн онцлогыг тусган үзүүлэх боломж хязгаарлагдмал байдаг. Иймд зураг зохиох болон зураглал хийхдээ зургийн хэмжээс, түүний зориулалтыг харгалзан газар орны хамгийн гол чухал элементүүд сонгон авч зурагт оруулах, хоёрдугаар зэргийн ач холбогдол бүхий элементүүдийг ерөнхийлөн нэгтгэх буюу орхигдуулсан байдаг. Зургийн хэмжээс хэдий бага болно түүн дээр дүрслэгдэх юмсын тоо төдий цөөн болж газар орны төстэй байдал нь улам багасах талтай.  Зургийн томъёолсон тэмдэг нь тусгайлан хийгдсэн байдаг ба үүнийг заавал мөрдөх ёстой. Эдгээр тэмдгүүдийг заавал цээжилж тогтоох хэрэгтэй. Томъёолсон тэмдгийг дотор нь зориулалт ба шинж байдлаас нь хамаарч хэмжээсийн, хэмжээсийн бус, тайлбарлах гэсэн гурван төрөлд ангилна.  

Хэмжээсийн болон хэмжээсийн бус томъёолсон тэмдэг
Зургийн хэмжээсээр дүрслэн үзүүлж байгаа зүйлүүдийг дүрслэн үзүүлсэн тэмдгийг хэмжээсийн томъёолсон тэмдэг гэнэ. Өөреөр хэлбэл, хэмжээсийи томъёолсон тэмдгүүд нь зурагт дүрслэгдэж байгаа зүйлсийн талбайг хил, хязгаараар нь оруулан тэмдэглэдэг тул эдгээр хэмжээсүүдийг (урт, өргөн, талбай) зургаас шууд тодорхойлж болдог. Талбайн хил хязгаарыг зам, суваг, хашаа зэрэг шугаман обьектуудтай давхцаагүй бол цэгээр тэмдэглэнэ.  Хэмжээсийн бус томъёолсон тэмдгүүд гэдэг нь зурагт уг зургийн хэмжээсээр дүрслэгдэж чадахгүй боловч, зураг дзэр зайлшгүй дүрслэгдсэн байх шаардлагатай газар орны элементүүдийг дүрслэн үзүүлсэн тэмдгийг хэлнэ. Жишээ нь: Ганц мод, хүн чулуу, худаг гэх мэт газар орны тодорхой элементүүд багтана.
Хэрвээ эдгээр элементийг хэмжээсийн томъёолсон тэмдгээр зурагт оруулбал цэгээр тэмдэглэгдэх бөгөөд энэ цэгийг тухайн зүйлийн байршилтийн цэг гэнэ. Хэмжээсийн бус томъёолсон тэмдгээр обьектийг дүрслэн үзүүлэхдээ түүний байршилтийн цэг дээр нь зурна. Байр зүйн зурагт хэмжээсийн биш томъёолсон тэмдгээр газар орны цөөнгүй элементүүдийг зурдаг.

Цагаан Дэлийн агуй

Дорноговь аймгийн Айраг сумын нутаг Цагаан дэл ууланд N45°37'31.9", E 109°06'25.4" солибцолд, д.т.дээш 1133 метрийн өндөрт оршино. Цагаан дэлийн агуйн Монгол нутагт одоогоор мэдэгдэж буй хөндийлжийн гаралтай агуйнуудаас хамгийн том нь юм. Агуйн нийт урт 607 метр, эзэлхүүн нь 53007 метр квадрат. Цагаан дэлийн агуй нь үндсэн 4 хонгил, 2 танхимаас бүрдэнэ. Агуйн адарт жоншны талст маш ихээр ажиглагдана. Агуй маш урт, явахад чөлөөтэй, адрын өндөр дунджаар 1-9 метр өндөр, агуйн зарим хэсэгт 10 метр хүртэл өндөр хүрнэ. Агуй нь хоёр амтай. Агуйн зарим хэсэгт жижиг хэмжээний тогтоол устай байв. Мөн агуйн хананы зарим хэсгээс усны шүүрэл гарч буй нь тод ажиглагдаж байв. Агуй руу орох аманд нутгийн хүмүүс жонш олборлож агуйн амыг маш ихээр сүйтгэсэн байна. Агуйн талаар Дэртийн худагт зусах Бор-Өвгөн, Дондогдулам гуай нар сайн мэддэг бөгөөд тэд бидэнд анх Цагаан Дэлийн агуйг олсон үүх түүхийг ярьж өгсөн юм. 1960-аад онд хэсэг хоригдлууд Цагаан дэлийн ууланд жонш олборлож байжээ. Нэг өдөр тэд машинаа нэг газар тавиад цайндаа оржээ. Тэднийг цайнд ороод ирэхэд машин тавьсан газар нь цөмөрч суусан байв. Ийнхүү Цагаан дэлийн агуйг олжээ. Цагаан дэлийн агуйг улсын хамгаалалтанд нэн яаралтай авч агуйн орчныг цэвэрлэн агуйн унаган төрхийг хадгалах хэрэгтэй санагдсан. Биднийг агуйд явж байхад агуйн орчимд жонш олборлогчид тэсэлгээ хийж байгаа нь бидэнд маш тод мэдрэгдэж, агуйн хана адар доргиж байлаа. Тэсэлгээ хийх үед агуйд нуралт үүсвэл яанаа гэж гэсэн бодол тархинд зурсхийж байв. Уг агуйг нутгийн хүмүүс зундаа сүү сааль, өвөлдөө идэш хадгалах газар болгон ашиглаж байжээ. Гадаа 36 хэмийн халуун байхад агуйд маш сэрүүхэн бүр нимгэн хувцастай орсон хүмүүс даарч байлаа.

Хэцүү тээгийн агуй.

Хэцүү Тээгийн өрх агуй нь Дорноговь аймгийн Хар-Айраг сумын нутаг Хэцүү Тээгийн ууланд агуй оршино. Хэцүү Тээгийн өрх агуйн солибцол. N45°20'21", E108°45'6.9", д.т.дээш 1160 метр. Агуйн ам холоос харагдахгүй. Агуй байгааг тэмдэглэсэн ямар нэгэн тэмдэг болох овоо байхгүй. Агуйн ам нь нэг метр өргөн, хүн албаар зассан юм шиг дөрвөлжин амтай. Эгц доошоо 20 орчим метр гүн, босоо болон хэвтээ тогтоц хосолсон агуй. Хэцүү тээгийн агуй нь хөх өнгийн шохой чулуунд үүссэн хөндийлжийн гаралтай агуй юм. Агуйгаас 17-р зууны үеийн эмээл олдссон бөгөөд уг эмээл нь Дорноговь аймгийн Сайншанд хотын музейн үзмэрт хадгалагдаж байна. Уг агуйд ороход мал амьтны сэг нилээд тааралдлаа. Энэ нь агуйн амсар хүн, малд харагддаггүйн улмаас гэнэт доош унаж үхсэн малын сэг бололтой. Агуйн аманд анхааруулах тэмдэг тавих хэрэгтэй юм билээ. Бид агуйд орохдоо пургон машинаас олсоо бэхэлж, уулын багаж хэрэгсэл ашиглан олсоор доош бууж орсон. Агуйн амны цооногоор 10 орчим метр буухад агуй 8 орчим метр урт хэвтээ тогтоцоор үргэлжилж байв. Агуйн нийт урт нь 20 метр орчим. Энэ агуйд ганц нэгээрээ явж буй тохиолдолд орох хэрэггүй. Агуй хавийн газар нутагт айл амьтан гэхээр юм байсангүй.

Өлгий хийд.

Дорноговь аймгийн Мандах сумын нутагт эртний түүхт, тухайн үедээ Монголын говь нутагт эрдэм номыг түгээн дэлгэрүүлж байсан соёлын нэгэн төв бий.  Эл төв нь Өлгий хийд буюу сөнөсөн хот юм.   Монголын нутагт сөнөж мөхөж устсан олон арван хот суурингууд байдаг ч тэдгээрийг сөнөсөн хот гэж нэрлэдэггүй бөгөөд гагцхүү энэ хийдийг сөнөсөн хот гэж нэрлэдэг байна. Сөнөсөн хотын талаар хүмүүс их сонирхож асуудаг боловч энэ талаархи материал маш хомс байдаг. Энэ хийд нь 1745 онд байгуулагдаж 1937 оны их хэлмэгдүүлэлтийн үед устгагдсан байдаг. Өлгий хийд нь ид хөгжилийнхөө үед 1000 гаруй ламтай, таван дацантай говийн томоохон хийдүүдийн нэг байжээ.  Өлгий хийд нь Өлгий уулын бэлд уул руугаа шахаж баригдсан,  баруун хойд талд нь Баян-Улаан хайрхан уул, зүүн хойд талд нь Хорго хайрхан уул , урд талд нь Эргэлийн зоо, баруун хойд талд нь Баян -Улааны рашаан Халзан булагаар хүрээлэгдсэн.  Хийдийн гол цогчин дуганы ард Даяанчийн агуй гэж нэг жижиг агуй бий. 

Байрзүйн зураг - зургийн өнгө.

Зургийн будгийн өнгө.

1:100000 масштабтай байрзүйн зураг.

Байрзүйн зургийг улам тодорхой болгохын тулд хэд хэдэн өнгийг ашиглана. Байрзүйн зурагт ашиглаж байгаа өнгө бүр нь томъёолсон тэмдгийн нэгэн адил үүрэг гүйцэтгэнэ. Үүгээрээ зургийг уншихад хялбар болгож түүний агуулгыг нь баяжуулж өгнө. Өнгө нь объектуудыг дүрслэн үзүүлсэн байдалтай тодорхой хэмжээгээр зохицсон байдаг. Зурагт дараах өнгийг голчлон хэрэглэнэ. Үүнд:

•    ХӨХ өнгө - Далай, тэнгис, гол, мөрөн, худаг, булаг, намаг, хужирхаг газар, мөнх цас, мөсөн гол, хүрхрээ, боргио, хөлөг онгоц зогсох газар, зогсоол, давалгаанаас   хамгаалах  даланг  хөх   өнгөөр   зурна.      Мөн   усан зогсоолын гүн, урсгал усны чиг, голын өргөн, урсгалын хурд, ёроолын хөрс зэргийг тайлбарлах бичиглэлийг хөх өнгөөр тэмдэглэнэ.

•    Ногоон өнгө - Ой хөвч, ойн зурвас, бут, бургасан шугуй зэргийг ногоон өнгөөр;

•    Бор өнгө - Газрын гадаргуу, түүний элементүүд (гуу жалга, эрэг, ганга) болон хуурай сайр, бутархай чулуу, чулуун болон элсэн гадаргыг бор өнгөөр;

•    Улбар шар өнгө - Засмал зам ба сайжруулсан замыг улбар шар өнгөөр;

•    Шар өнгө - Сайжруулсан хөрсөн замыг шар өнгөөр;

•   Хар өнгө - Хээрийн   болон   зөрөг,   жим   замууд,   хүний   гараар   бий   болсон зүйлсүүдийг хар өнгөөр;

•    Улаан шаргал өнгө - Галд тэсвэртэй материалаар баригдсан орон сууцны хороолол болон авто замыг (сайжруулсан засмал зам) улаан шар өнгөөр;

•    Цайвар шар өнгө - Галд  тэсвэргүй   материалаар   баригдсан   барилга   байшин,   замыг цайвар шараар тус тус дүрслэн үзүүлнэ.

Байгалийн, газар орны бодит зүйлсийг ашиглан зүг чиг олох.

Байгалийн болон орон нутгийн бодит зүйлүүдийг ажиглан зүг чигийг баримжаалах.

Газар орон дээр баримжаалал хийх.

Байгалийн болон орон нутгийн зүйлсээр зүг чиг тодорхойлох нь нарийвчлал муутай ч зүг чигийг тодорхойлох баримжаалал хийхэд тус болно. Хүмүүсийн он удаан жилийн ажиглалт, баялаг туршлагаар шалгарсан нилээд олон төрлийн арга байдаг. Үүнд:

•    янз бүрийн модны мөчир нь наран талдаа шигүү, өтгөн буюу урт ургадаг бол сүүдэр талдаа сийрэг байна. Урт мөчиртэй шигүү ургасан тал нь өмнө зүгийг заана.

•    модны холтос сүүдэр талдаа зузаан, том ширхэгтэй байдаг бол наран талдаа нимгэн байдаг.   Холтосны зузаан тал нь хойд зүгийг заана. Мөөг нь мод, бут, чулууны хойд талд гол төлөв ургасан байдаг.

•    огтлогдсон модны насны үе болох жилийн цагирагууд нь ертөнцийн хойд зүг талдаа шигүү ойрхон зайтай, өмнө зүг талдаа сийрэг хол хол байрласан байдаг.

•    том хад чулууг хаг хөвд хучихдаа ертөнцийн хойд зүг талаас нь хучсан байдаг.

•    шоргоолжны үүр нь мод,  бут,  чулууны  гол телөв өмнө талд нь байрласан байх ба үүрний өмнө зүг буюу наран тал нь налуу, хойд тал нь эщ байна.

•    Монголчууд эрт үеэс эхлэн монгол гэрийг барихдаа үүдийг нь урагшаа харуулан барьдаг заншилтай. Малын өвөлжөө бууц, саравч хашаа нь уул дов толгодын энгэр талд өмнө зүг рүү голдуу харуулан барьсан байдаг.

Алтан гадас одоор хойд зүгийг олох.

Алтан гадас одоор хойд зүгийг олох.

Алтан гадас одоор хойд зүг олох.

Шөнийн цагт Алтан Гадас одны тусламжтайгаар зүг чиг олж болно. Алтан гадас одоор зүг чиг олохын тулд эхлээд шанага хэлбэрт Их Долоон Бурхан одыг олж тэдгээрийн хамгийн урд талын /шанагны урд ирмэг талын хоёр одны хоорондох зайг, дээд талын одноос дээш нь тэр хоёр одыг холбох шулууныг 5 дахин авахад тэр орчимд Их Долоон Бурхан одыг бодвол оддын зай нь хоорондоо ойрхон байрлсан гэдгэр иштэй шанагыг санагдуулам Бага Долоон Бурхан од байрлаж байна.   Энэ долоон одны шанаганы иш талаас хамгийн сүүлийн од нь Алтан Гадас од юм. Бусдаасаа арай илүү тод гэрэлтэнэ. Алтан Гадас од нь ямагт хойд зүгийг зааж байна. Энэ аргаар зүг чигийг 1°-2°-ын нарийвчлалтайгаар тодорхойлдог. Алтан гадас одоор зүг чиг тодорхойлох нь шөнийн цагт аялж явахдаа зүг чиг тодорхойлох хамгийн энгийн, найдвартай арга юм.

Байр зүйн зургийн нэрэлбэр.

Байрзүйн зургийн нэрлэл буюу нэрэлбэр. 

Байр зүйн зургийн хуваалга

Дэлхийн бөмбөрцөгийн газрын гадаргууг болон газар орон дээрхи обьектийг зурагт буулгахад маш олон тооны хуудас зураг бий болно. Эдгээр олон тооны хуудас зургаас өөрийн хэрэгцээтэй зургийг хялбархан олж авахын тулд зургийн хуудас бүрийг тусгай тогтоосон үсэг ба тоогоор нэрлэдэг. Үүнийг зургийн нэрлэл буюу нэрэлбэр гэдэг. Байрзүйн зургийн нэрэлбэр нь олон улсын стандартаар тогтоож өгсөн олон улсын нэгдсэн систем юм. Зургийн нэрэлбэрийг зургийн хуудас тус бүрийн дээд талын хүрээний баруун буланд нь эсвэл дунд талд нь бичиж өгнө. Мөн тухайн хуудас зурагт багтсан томоохон хот суурин, уул толгод, гол мөрөн, нуур зэрэг онцлог газрын нэрийг хаалтан дотор, нэрэлбэрийн хойд талд тус зургийн нэр болгон бичиж өгнө. Жишээ нь K-42-12 (Оюу Толгой) гэх мэт. Байрзүйн зургийн дээд, доод талууд нь газарзүйн зэргэдээр, баруун, зүүн талууд нь газарзүйн голдчоор тус тус хязгаарлагдсан трапец хэлбэрийн хүрээтэй байдаг. Тусгай хуудсанд хэвлэсэн зургийн тусгай хуваарийг зургийн хуваалга буюу планшет гэнэ.

Цонжийн чулуу.

Hexagonal rock.

Цонжийн чулуу

Дорноговь аймгийн Дэлгэрэх сумын нутагт Цонжийн чулуу хэмээх хүрмэн чулуунаас тогтсон жижиг хадат толгой бий. Энэ толгойн чулуу нь болор шиг зургаан талтай, талуудыг нийлүүлж өрсөн мэт сонин, босоо тогтоцтой, хар саарал өнгөтэй. Энэ чулууг өнгөлбэл гялалзсан хар өнгөтэй болно. Энэ толгой дээр аянга их буудаг, аянга буух үед чулуу бутарч унадаг гэж нутгийнхан ярьдаг. Хүрмэн чулуу хайлмаг байх үедээ асар их даралтад орж, олон талт багана хэлбэртэй болдог гэж шинжлэх ухаан тайлбарладаг. Цонжийн чулуу нь Монгол оронд буй байгалийн өвөрмөц сонин тогтоцтой газруудын нэг, байгалийн эхийн бүтээл юм. Монгол оронд ийм хэд хэдэн газар байдаг боловч Цонжийн чулуу шиг зөв зургаан талтай чулуу байхгүй юм. Ийм тогтоцтой чулуу дэлхийд ч элбэг биш. Гэхдээ байгалийн энэхүү өвөрмөц тогтоц цөөнгүй газарт бий, миний мэдэхээр Хойд Ирланд, Солонгосын Чежу аралд байдаг. Олон улсад байгалийн энэхүү тогтоцыг hexagonal rock буюу зургаан талт чулуу гэдэг. Нутгийнханы аман яриагаар Цонжийн чулууны чулууг дээр үед хятадууд урагшаа зөөдөг байсан гэдэг. Цонжийн чулуунаас холгүй Хамбын ширээ гэж нэг жижиг толгой бий. Энэ толгойд үнэрт хамба шарилж ургана. Энэ шарилжийг Хамба Зундуй гэдэг хүн хятадаас захиж авчруулан тарьж ургуулсан гэдэг яриа бий. GPS: N 45° 58' 55.2", E 111°26' 10.6". Дэлгэрэх сумаас Түвшинширээ сум орох замын ойролцоо бий. Дэлгэрэх сумаас 22 орчим километрт бий.

Хэцүү уулын агуйнаас олон хүний хатмал шарил олджээ.

Хэцүү уулын агуй. 

Хэцүү уулын агуйн ерөнхий зураглал

Энэ агуйд эртний хүмүүсийн археологи, анторпологи, этнографийн чухал олдвор хэрэглэгдэхүүн болох хатмал шарилууд хадгалагдаж байсныг 1974 онд анх хилийн цэргийнхэн олжээ. Энэ агуй нь Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын төвөөс урагш 118 км зайтай, Сулинхээрийн хилийн цэргийн отрядын Хэцүүгийн буюу 1-р заставын ойролцоо орших Хэцүү уулын арын нэгэн толгойн ар шил дээр байдаг, эгц доошоо ордог 80 см орчим голчтой орц амсар бүхий хөндийлжийн агуй юм. Энэ агуй Монгол улс, БНХАУ-ын хилийн ойролцоо Дорноговь, Өмнөговь аймгийн хилийн зааг дээр оршино. Хэцүү уулын агуй нь бараан саарал өнгийн шохойн чулуунд үүссэн хөндийлжийн босоо хэлбэрийн агуй юм. Агуй нь бараг эгц доош орж баруун хойшоо, зүүн урагшаа салаалсан хэд хэдэн хонгилтой, тэр нь баруун хойш эргэн том хонгилын баруун доороос эргэж гол хонгилтойгоо нийлдэг. Мөн эндээ салбарласан нилээд том талбайтай ба агуйн нийт гүн нь 1б.5м гүн боловч босоо, хэвтээ хөндий хосолсон олон салаа салбартай хосолмол хэв шинжийн агуй юм. Агуйд ганц нэгээрээ, хамгаалалтгүй орох боломжгүй.  Агуй нь гүехэн учраас өвлийн улиралд агаарын солилцоо эрчимтэй явагддаг.

Сэндэртийн агуй.

Сэндэртийн агуйн ам - 2006 оны агуйн аялал

Баянхонгор аймгийн Заг сумын нутаг Хөх Хайрхан ууланд Сэндэртийн агуй гэж 70 орчим метр урт, шохой чулуун тогтоцтой, хөндийлжийн гаралтай агуй бий. Агуйд салаа салбар байхгүй. Агуйн мухарт сэндэр шороо байдаг. Нутгийн хүмүүс агуйгаас уг шороог авч эмчилгээнд ашигладаг. Сэндэр шороог түлэнхий болон яр шарханд түрхэж хэрэглэхээс гадна, цусны даралт ихэссэн үед ууж хэрэглэдэг гэж нутгийн хүмүүс ярьж байлаа. Сэндэртийн агуйгаас холгүй Халиутын рашаан гэж гидро карбонатын найрлагатай хүйтэн рашаан байдаг. Халиутын рашаан ойр орчимд Ламын агуй, Чихний рашаантай агуй, Далан тэмээ ачаа багтаадаг агуй гэж хэд хэдэн томоохон агуйнууд бий. Сэндэртийн агуйн солибцол: N46°37'19.8",E99°12'11.6", Далан тэмээ ачаа багтаадаг агуй: N46°44' 56.6", E99°19'27 ", Чихний рашаантай агуй: N46°45'19.3", E99°19' 20.1 " солибцолд тус тус оршино. Чихний рашаантай агуйн адраас ус дуслан жижиг тогтоол ус бий болгожээ. Энэ усыг чихэнд дусааж чихний өвчин эмгэгт ашигладаг. Энэ агуйн усыг судлаж үзэх хэрэгтэй санагдсан. Монгол оронд жижиг болон том хэмжээний тогтоол ус, бичил нууртай агуй нилээд хэд байдаг боловч агуйн усыг судлах тал дээр дорвитой судалгааны ажил хийгдээггүй байна. Даяндээрхи, Эхийн агуй, Хүнхэрийн агуй, Цагаан дэлийн агуй зэрэг нь өөртөө эмчилгээний чанартай усыг агуулж байдаг. Далан тэмээ ачаа багтаадаг агуйн уулын орой дээр шахуу байдаг. Хүрэх зам нилээд хэцүү, асга нуранги ихтэй. Далан тэмээ ачаа багтаадаг агуйд янгир ямааны хоргол энд тэндгүй байна. Зуны аагим халуун, өвлийн тэсгим хүйтэнд янгир ямаа энэ агуйд сүүдэрлэн хоргоддог бололтой.

Байр зүйн зургийн тухай ойлголт.

Байр зүйн зургийн тухай.

1:100000 байрзүйн зураг - Алтайн нурууны ноён оргил Белуха уул

Байр зүйн шинжлэх ухаан нь дэлхийн гадаргуугийн тэгш бус бүх хэлбэр дүрс, гадаргуу дээр оршиж буй байгалийн болон орон нутгийн бодит зүйлсийг математикийн тодорхой хуулийн дагуу цаасан дээр хавтгайн байдалд тусгай таних тэмдгээр дүрслэн үзүүлэх бүх аргуудыг судалдаг шинжлэх ухаан юм.  Байр зүй нь шинжлэх ухааны биеэ даасан салбар бөгөөд маш эртний шинжлэх ухаан юм. Байр зүйн буюу топографийн зураг гэдэг нь газрын гадаргуугийн үндсэн элементүүдийг маш нарийвчлалтай тодорхой үзүүлсэн газрын зураг юм.  Топография гэдэг нь газар орныг зурж бичих гэсэн утгатай грек үг юм.

Байр зүйн зургийн агуулгад газрын гадаргуугийн хотгор гүдгэр, ус зүй, хөрс, ургамлын бүрхүүл, хот суурин, зам харилцаа зэрэг үндсэн элементүүд багтана. Байр зүйн зургийг дотор нь хоёр үндсэн хэсэгт хуваана:

• Байр зүйн ерөнхий зураг.  Энэ зурагт орон нутгийн бүх элементүүдийг ерөнхийлэн хамруулдаг.
• Байр зүйн тусгай зураг.  Энэ зурагт орон нутгийн зарим нэг элементийг сонгон сэдэвчилж илүү тодорхой үзүүлдэг.  Үүнд: замын сүлжээний тусгай зураг, ус зүйн тусгай зураг, хөрс ургамлын тусгай зураг гэх мэт олон төрлийн зураг багтана. 

Харуул Овоо - Ховд аймгийн Үенч сум.

Харуул овоо.

Харуул овоо

Ховд аймгийн Булган, Үенч сумын зааг нутагт Жаргалан уулын орой дээр нэгэн сүрлэг чулуун байгууламж бий.  Нутгийнхан эл байгууламжийг Харуул овоо гэж нэрлэнэ. Уг байгууламжийн өндөр нь 10 гаруй метр, овооны суурийн диаметр нь 7 метр орчим юм. Харуул овоо гэсэн нэрнээс нь аваад үзэхэд энэхүү овоо нь нутгийн хил хязгаарын тэмдэг эсвэл ямар нэгэн дохиог тэмдэгийг дамжуулах, мөн ямар нэгэн зүйлд тэмдэг болгон байгуулсан байж болох талтай гэж үздэг. Судлаачид уг байгууламжийг XVII-XVIII зууны үед хамааруулан авч үздэг. Монгол Алтайн нуруунд иймэрхүү бие биеэ харсан чулуун байгууламж 3 бий гэдэг. Эдгээрийн 2 нь Хятадын нутагт, 1 Монголд байдаг. Харуул овоо нь гурван үе бөгөөд доогуураа өргөн цүлхгэр, дээшээ нэгэн жигд нарийсч цамхаг хэлбэрийг бий болгосон байна. Овоог хар саарал өнгийн занарлаг чулууг хавтгайгаар нь өрж дунд нь модон шургаагаар бэхэлгээ зангидаж хийсэн болох нь овооноос цухуйсан моднуудаас харагддаг. Харуул овоо ямар нэгэн тайлга тахилын байгууламж биш юм.Эл овооны тухай нутгийн олны дунд олон аман яриа, домог байдаг.

Ямаан усны хадны зураг.

Ямаан усны хадны зураг - Нум сум харваж байгаа хүний араас 
байлдааны сүхээр толгой руу нь цохиж байгаа дүрслэл.

Ховд аймгийн Үенч, Алтай сумын зааг нутагт Ямаан усны хавцал гэж хоёр талаасаа эгц цавчим ханан хясаагаар хашигдсан давчуу хавцлын зүүн талын ханан хаданд ойролцоогоор хоёр метрээс эхлэн хүний түүхийн нэн эртний ховор дурсгалыг хадгалсан ховор зургийн дурсгал бий. Энэ хавцалд янгир ямаа ихтэй, хавцлын дундуур урсах нарийн горхиноос янгир ямаа ирж ус уух тул Ямаан ус хэмээн нэрийджээ. Ямаан усны хавцлаас судлаачид хадны олон зуун зураг олж илрүүлжээ. Хавцлын хадны зургаас Ханан хадны зураг нилээд сонирхолтой. Энд гол төлөв янгир, буга, зээр, бөхөн, өлөгчин чоно зэрэг амьтдаас гадна анчдыг дүрслэхдээ нум сумтай, хөл дээрээ бага зэрэг суусан байдалтай харуулжээ. Ханан хадны зурагт бас дайн тулааныг дүрсэлсэн зураг гол байр эзэлнэ. Нум сум харваж байгаа хүний араас байлдааны сүхээр толгой руу нь цохиж байгаа сонин дүрслэл бий. Эдгээр хадны зургуудын баруун дээд буланд дөрвөн моринд хөллөсөн, хоёр дугуйтай сүйх тэрэг дүрсэлжээ. Сүйх тэрэгний дугуйг найман хэгээстэйгээр зурсан нь тодорхой харагдана. Сүйх тэргэнд нэгэн хүн сууж яваагийн зөвхөн цээжин хэсгийг, тэрэгний өмнө хойно тус бүр морь унасан хоёр хүн байна. Тэнд бас ганц моринд хөллөсөн найман хэгээстэй дугуйт тэргэнд сууж яваа хүний байдлыг харуулсан зураг бий бөгөөд хүний цээжин хэсгийг тойм байдлаар үзүүлжээ. Энэ тэрэгтний өмнө нэгэн морьтон байх авч зарим хэсэг нь холторч, эмтэрч алга болжээ. Ямаан усны хавцлын өөр нэг хаданд бас морьд хөллөсөн тэрэгний зураг байх бөгөөд тэргийг дээд /талаас нь харсан байдлаар/ дүрсэлж тэрэгний хоёр дугуй,  морьд, холбоос зэргийг нэлээд тодорхой үзүүлжээ. 

Ишгэн толгойн хуучин чулуун зэвсгийн дурсгал.

Монгол алтайн нурууны ар биеэс эх авсан Урд, Цэнхэр, Дунд, Хойд Цэнхэрийн гурван гол Ховд аймгийн Манхан сумын төвийн орчимд нийлж урсах ба түүний хойд талынхныг Ишгэн толгой гэнэ. Энэ орчмоос эрдэмтэд хуучин чулуун зэвсгийн үеийн хайрган хучидас зэвсэг бүхий чулуун эдлэлийг олноор олж судалсаар байна. Цэнхэрийн голын хөндийд хүн эрт цагаас нутаглан ан гөрөө хийж амьдарч өөрсдийн хийж хэрэглэж байсан хөдөлмөрийн багаж зэвсэг төдийгүй урлан бүтээсэн урлаг соёлын гайхамшигт дурсгалаа үлдээжээ. Ишгэн толгойн хаднаа үхэр, адуу, буга, янгир, тэмээ зэрэг амьтдын дүрсийг хадны толио дээр энд тэнд гол төлөв ганц нэгээр толгойг дуртай зүг рүүгээ харуулан урласан бөгөөд зургийн сийлбэрийн өнгө хадны байгалийн өнгөнөөс бараг ялгарахгүй болж зөвхөн гараар тэмтрэхэд сийлбэртэй болох нь мэдэгдэх төдий буйгаас үзэхэд эдгээр зураг нь нэлээд эртний болох нь тодорхой. Аль ч үед зургийг хаднаа сийлэхдээ гол төлөв нөмөр талыг сонгон авдаг бол Ишгэн толгойн хадны ихэнх зураг түүний хойд талд, өөрөөр хэлбэл салхин талд зонхилж буй нь санамсаргүй мэт боловч цаашид сонирхон үзүүштэй баримт юм.

Цагаан Агуй - Эртний хүмүүс амьдарч байсан ул мөр олджээ.

Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг Их Богдын нурууны Цагаан ууланд эртний чулуун зэвсгийн үед хүмүүс амьдарч байсан ул мөрийг агуулсан нэгэн сонирхолтой агуй бий. Цагаан агуй нь Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумаас зүүн хойд зүгт 40 км зайтай, N44°42'43.3", E101°10'13.8" газарзүйн солибцолд оршино. Агуйн үүд нь баруун урд зүгт харсан байрлалтай, агуй нь хоорондоо холбоотой гурван үндсэн том тасалгаатай. Нэг дэх тасалгаа нь 12 метр урт 9 метр өргөн адрын өндөр 10 метр хүрч байна. Адрын баруун хэсэгт гэрийн тоононы чинээ дугуй нүхтэй. Хоёрдугаар тасалгаа нь 7 метр урт, 8 метр өргөн, 9 метр орчим өндөртэй. Энэ тасалгааны адарт дурангийн жоншны том талстат үе тодорхой ажиглагдаж байгаа нь гэрэл тусгахад маш гоёмсог харагдана. Гуравдугаар тасалгаа нь 5 метр урт , 4 метр өргөн, адрын өндөр 4 орчим метр, баруун дээд хэсэгт 10 гаруй метр урт 2 метр орчим өргөнтэй хонгил салаална. Агуйн нийт урт нь 32 метр байна. Агуй байрлах ам хүртэл машинаар хүрэх боломжтой. Агуй байрлах уулын амыг өгсөж 70 орчим метр яваад уулын амны зүүн талын бэлд агуйн амыг олж харна. Цагаан агуй нь шохой чулуун тогтоцтой хөндийлжийн гаралтай агуй юм. Агуйн адарт дурангийн жоншны болор талстууд ургасан байх нь элбэг ажиглагддаг. Цагаан агуйд манай тооллын өмнөх 700000 мянган жилийн тэртээд хүн амьдарч байсан ул мөрийг 1987, 1989, 1995, 1996, 1997, 1998 онуудад хийсэн малталга судалгааны үр дүнд тогтоожээ.

Ловон Чомбын агуй

Агуйн ам - 2006 оны агуйн экспедици

Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутаг Агуйт уулын баруун урд бэлд Ловон Чомбын агуй д.т.дээш 1206 метр өндөрт, N42°35'18.3" E107°49'31.7" оршино. Агуйт уулын хийдийн тууриас Ловон Чомбын хийдийн тууриас агуй хүртэл явган хүний зассан замтай. Ловон Чомбын агуйн орох амны урд тавцан дээр хийдийн туурь байдаг. Энэ агуйг тус хийдтэй холбосон байжээ гэж үзэж болно. Агуйг хийдийн лам нар эмчилгээ болон бясалгал хийх зориулалтаар ашиглаж байсан байж болох талтай. Нутгийнхан ч энэ агуйн шаврыг эмчилгээнд ашиглаж байсан гэж ярьж байлаа. Агуй дотроо дотроо хоёр салаална. Агуйн нийт урт 50 орчим метр. Агуйн хонгилийн дундаж өргөн 8 метр орчим, өндөр нь дунджаар 4-5 метр. Гол танхимийн урт нь 30 орчим метр, салааны урт 20 орчим метр байна. Агуйн адарт жоншны талст элбэг ажиглагдана. Адар руу гэрэл тусгахад талстууд нь өнгө өнгөөр солонгорон харагдаж байлаа. Говийн их аагим халуунд агуй дотор сэрүүхэн сайхан байлаа. Агуйн орох аманд могой үүрлэсэн байв. Ловон Чомбын агуйн аманд Агуйт уулын хийдийн талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл тун хомс. Ямартай ч томооохон суурин, эргэл мөргөлийн газар байсныг гэрчлэх томоохон хэмжээний суурингийн туурь үлджээ. Ловон Чомбын агуй нь Монгол улс, БНХАУ-ын хилтэй ойр учир агуй хүрэх замдаа хилийн цэргийн газраас хил орчмын бүсэд нэвтрэх зөвшөөрөл авах хэрэгтэй.

Гурван Зээрдийн агуй

Агуйн ам

Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутаг Галбын говийн баруун урд хязгаарт Гурван зээрд ууланд Гурван зээрдийн агуй гэж шохой чулуун, хэвтээ, босоо тогтоц хосолсон агуй бий. Энэ агуйгаас 1930-аад оны үед оросын нэрт судлаач судлаач Симуков хүний араг яс олсон нь Байгалийн Түүхийн музейд тавигдаж байсан гэсэн яриа бий. Агуй нь Монгол улс, БНХАУ-ын хилтэй ойр учир агуй хүрэх замдаа хилийн цэргийн газраас хил орчмын бүсэд нэвтрэх зөвшөөрөл авах хэрэгтэй. Гашуун сухайтын хилийн заставаас Гурван зээрдийн агуйн ам хүртэл машин зам хөтөлнө. Агуйн ам, агуйн амны овооны хадаг яндар холоос харагдана. Агуйн солибцол N42°30'19.5" E107°26'51.4" д.т.дээш 1035 метр. Агуйд олон жилийн өмнө түймэр гарснаас уг агуйн унаган тогтоц алдагджээ. Нутгийн хүмүүсийн ярих нь агуйн амаар олон хоногийн турш утаа олгойдож байсан аж. Агуйд орохдоо аюулгүй байдлыг сайтар хангаж олсоор дамжиж орох хэрэгтэй. Агуйн нийт гүн нь 21 метр. Агуйн амаар ороход 5 метр хиртэй эгц доошоо буухад эхний хүнхэрт хүрнэ.

Асгатын мөнгөний орд – Асгат тосгон.

Асгат тосгоны уурын зуух - одоогоор ашиглаагүй байгаа.

Баян-Өлгий аймгийн Ногооннуур сумын нутаг ОХУ, Монгол улсын хил дээр Асгатын суурин гэж нэг жижиг тосгон бий.  Энэ тосгон нь Асгатын мөнгөний ордыг ашиглах зорилгоор оросууд байгуулсан. 1970-аад оны сүүл 1980-аад оны эхээр оросууд энэ бүс нутагт хайгуул судалгааны ажил явуулж Асгатын мөнгөний ордыг олсон бөгөөд анхандаа маш том мөнгөний орд оллоо, Монгол талдаа их нөөцтэй, орсын талд ч багагүй нөөцтэй хэмээн шуугиж байв. Дараа нь 1980-аад оны дундуур Монголын тал оросуудтай хамтран хоёр ч удаа хайгуул судалгаа хийж, далд уурхайн хонгилуудыг үүсгэж нилээдгүй зардал гаргасан ч ашиглаж чадаагүй. Тухайн үед дэлхийн зах зээл дээр мөнгөний ханш бага байсан учир уг ордыг ашиглах нь эдийн засгийн хувьд алдагдалтай байсан.  Зах зээл эхэлснээс хойш АНУ, Изриалын компаниуд ордыг сонирхож байгаад хаясан. Энэ нь мөн л одыг ашиглах ашиггүй гэж үзсэнтэй холбоотой. Асгатын мөнгөний ордын талаар монголын сонин хэвлэлүүдэд олон шуугиантай мэдээ мэдээлэл гарч л байдаг. Ялангуяа С. Баярын засгийн газрыг хэл аманд өртүүлэх нэг гол улс төрийн хөзөр болж байсан. 

Цамбагарав уул - Харганатын хадны зураг.

Цамбагарав уул

Хэдэн жилийн өмнө Цамбагарав ууланд аялж байсан нэгэн жуулчин хөтөчөөсөө: энэ уулыг яагаад Цамбагарав гэдэг юм бэ? гэж асуухад нөгөөх сэргэлэн хөтөч нь Цамба гэдэг хүн анх оргилд гарсан юм гэнэ лээ гэж хариулсан гэдэг. 

Эрт цагт өөлдүүд Цамбагарав уулыг ЦАСТ гэдэг байжээ. Нэгэн уран дархан хүн уулын өнгө байдалд нийцүүлж бурхан бүтээгээд түүнийгээ ЦАМБАГАРАВ хэмээн нэрлэж Цастын өвөр Жинст уулын оройд залснаас хойш Цамбгарав хэмээн нэрийджээ. Өөлдүүд 11 багтай байсан бөгөөд баг бүхэн нь Цамбагарав уулаа тахидаг тахилгын овоотой байжээ. Тахилгат энэ уулынхаа үр жимс, ургамлыг хөнддөггүй байсан бөгөөд, гар хүрвэл тусгай уншлага уншин авдаг байсан уламжлал саяхныг хүртэл хадгалагдаж байжээ. Цамбагарав уул нь Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн, Баян-Өлгий аймгийн Алтанцөгц, Баян нуур сумдын нутагт оршино. Уулын ноён оргилыг ЦАСТ гэнэ.  Цаст нь далайн түвшинээс дээш 4208 метр өндөр. Домогт өгүүлснээр: Эрт дээр үеэс Өөлд, Мянгадууд Цамбагарав, Алтан-Хөхий хоёр уулаа Ховд голтойгоо шүтэж, хайрлан биширч, хүндлэн тахиж ирсэн уламжлалтай билээ. Цамбагарав уулыг хоймроо завилан сууж цай идээ, архи дарсаар дайлуулж байгаа эр хүний шинжтэй уул гэдэг учир Цамбагарав уулыг эр савдагтай. Түүний яг элгэн урдаас харж ханаран цэнхэртэх Алтан-Хөхий уулыг эр нөхрөө цайлж, дайлж байгаа эхнэр хүний дүрстэй учир эм савдагтай гэдэг домогтой ажээ. Хар ус нуурыг тогоотой цай нь, Ховд голыг тогоотой цайгаа самран сэлбэж байгаа шанага нь, баруун гар талд нь байгаа Майхан уулыг  тавагтай идээ нь өмнө нь байгаа шорвог давстай Баян нуурыг лонхтой архи нь зүүн талд нь байгаа Алтанцөгц нуурыг хундагатай архи нь гэдэг домогтой. Ийм учраас энэ хоёр уулын өвөрт нутагладаг Өөлд, Мянгадууд: Цагаан сарын шинийн нэгний өглөө Хотынхоо урд өндөрлөгт тусгай тавцан засаж эр савдагтай гадаг Цамбагаравдаа өндөр хавирга, Хонтшагай чөмөг, эм савдагтай гэх Алтан-Хөхийдөө өвчүү шатааж өргөж арван гурван сангаа тавьж мөргөдөг домогтой ажээ.

Сүүлийн үеийн аялал жуулчлалын guidebook/ ном товхимлуудад Монголын заавал очиж үзэх газруудын жагсаалтанд орсон байдаг.  Энэ ууланд жуулчдын хамгийн их очдог газар нь Намаржааны хөндий хэмээх зуслангийн газар байдаг.  Энд 6-р сарын 15 наас - 8-р сарын сүүлч хүртэл Эрдэнэбүрэн сумын өөлдүүд, Алтанцөгцийн казахууд хаяа дэрлэн буусан байдаг. Түймэр толгой хэмээх жижиг толгой хилийн зааг нь болж өгнө. Намаржааны хөндий нь Ховдоос Өлгий орох төв замын дагууд байна. Энэ хавьдаа Хаг нуур, Олон нуур, Хонгор өлөн, Сайр Сухайтын уулс гээд олон сайхан газрууд байна.

Цамбагарав уулыг 2000 онд ирвэсний хэвийн өсөлтийг хангах зорилгоор улсын хамгаалалтанд авсан.

Алдарт туульч Мандиханы Парчин

Алдарт туульч М. Парчин

Алдарт туульч Мандиханы Парчин бол Баруун Монголын ард түмний олон туулийг залгамжлан хөгжүүлж, туульчийн уран чадварыг төгс эзэмшин, хойч үедээ уламжлуулан, орчлон дахинаа алдаршуулж манай ард түмний дунд төдийгүй дэлхийн монголч эрдэмтдийн дунд нэрд гарсан туульч билээ.  

Алдарт туульч М.Парчин XVIIII жарны хөхөгчин туулай жил буюу 1855 онд хуучин дөрвөд Сайн Заяатын Зүүнгар Чуулганы Төгс хүлэг Далай ханы аймгийн арван баядын Саруул жанжин гүний хошуу, одоогийн Увс аймгийн Хяргас сумын нутагт Мандиханы 2-р хүү болон төрж 1926 онд далан нэгэн насандаа өөд болжээ.

М.Парчин угтаа Цорос овогтон тайж "цагаан ястан" гаралтай гэх боловч амьдралын хувьд ядуу, жирийн нэг хохь тайж байжээ.  Боловсролын хувьд тод монгол бичиг сайн мэдэх учир шүүх харуулын алба хаших зэргээр төрийн хэрэгт оролцож явсан байна.

М.Парчин бага ахуй цагаасаа ардын аман зохиолын баялаг дээжис ялангуяа Баруун Монголын туулийн сонгодог уламжлалтай танилцсан нь түүний туульч болоход чухал нөлөө үзүүлсэн билээ.  Анх 9 настайдаа "Эргэл Түргэл" туулийг нутгийн нэрт туульч Сүгсүүгээр заалган сурчээ.  Өөрийн авга ах Санжаагийнд очиж үсэг бичиг, үлгэр заалгахдаа, "Бүргэд хар" туулийг сурч улмаар Баядын туульч Буурал Сэсрэнгээс "Бум-Эрдэнэ", Шийраваас "Дайны хүрэл", баядын Жалцан тайжаас "Хийгийн хүйтэн хөх төмөр зэв", Урианхайн туульчдаас "Догшин Чингэл", "Хаан Чинке", тод үсгийн бичмэлүүдээс "Эрийн сайн Хан Харангуй" зэрэг арав шахам туулийг сурч, жирийн айл өрхөөс эхлэн арван Баяд, Дөрвөд Далай ханы Лу жанжин гүний хошуу болон урианхайн зах залгаа нутгаар уригдан туулиа хайлж "туульч тайж", "Туульч Парчин" хэмээн нэр алдар нь олонд түгжээ.