Дэл Хөнжилийн уулын хадны зураг

Дэл уулын хадны зураг

Дундговь аймгийн Өлзийт сумын хуучин Тагт бригадын нутагт 25 км орчим сунаж тогтсон Дэл уул хэмээх жижиг нуруу бий. Эл нурууны зүүн бэлээс өгсүүлэн оройгоо хүртэл бараг нэлэнхүйдээ хадны зурагтай. Зурагнууд нь билүү чулуут хадны бараа өнгөнөөс бараг ялгагдамгүй. Нурууны олон зуун зурагтай хаднаас харьцангуй баялаг зурагтай гурван уул бий бөгеөд Д.Дорж, Э.А.Новгородова нар эдгээр уулыг Дэлийн зүүн билүү 1,11,111 хэмээн дугаарлаж өөрсдийн бүтээлдээ нийтэлжээ. Зурагнуудын дотор янгир, морь, морь унасан хүн, тэмээний зураг бусдаас харьцангуй олон. Мөн хүн амьтан, шувууд, могойны зураг ч байдаг. Хаданд дүрслэл үйлдэхдээ олон янзын арга хэрэглэсэн агаад голчлон сийлэх, мохоо үзүүртэй багажаар цохиж гаргах аргыг хэрэглэжээ. Энэ цогцолбор дурсгал ерөнхийдөө хэд хэдэн онцлог шинжтэй. Энэ нь нэгдүгээрт, зурагнууд нь он цагийн хувьд харилцан адилгүй, нэг хэв загварын биш. Хоёрдугаарт, хүнийг хэд хэдэн янзаар дүрсэлсэн нь тод харагдана. Онцолж нэгийг дурдвал гарыг нь зуралгүй толгой дээр нь гурван салаа зураас гаргаж мөрнөөс нь авахуулан нэгэн урт зүйл унжсан хүний зураг байдаг. Ийм дүрслэлтэй зураг манай орны хадны зураг дотор ер нь тааралддаггүй билээ. Гуравдугаарт, өргөн орой бүхий малгайтай, гартаа жад барьсан морьтой хүний зураг. Дөрөвдүгээрт, баруун гартаа дугуй зүйл барьсан хоёр толгойтой хүний зураг. Тавдугаарт, хүн, мал, янгир, ан амьтдын зураг гэрийн тэжээмэл амьтдыг бодвол харьцангуй их байна. Одоо ч энэ нутагт хулан, зээр гэх мэтийн зэрлэг ан амьтад элбэг билээ. Зургаадугаарт, зарим нэгэн амьтдын хөлийг дээш нь харуулан зурсан байгаа нь магадгүй үхсэн гэсэн санааг агуулсан байж болох. Долдугаарт, амьтдын дээд талд дүрсэлсэн дугуй цэгнүүд сонирхол татдаг. Тухайлбал тэмээний хоёр бөөн дор юмуу янгирын дээр, могойн толгойн дээр, доор гэх мэт. Наймдугаарт, хүрэл зэвсгийн үеийн улаан зосон зурагны дугуй болон дөрвөлжин хүрээний дээр байдаг далавчаа дэлгэсэн бүргэдтэй адил жигүүртний зураг байгаа нь ихээхэн сонирхол татна. Дэлийн зүүн билүүгийн хадны олон зургууд нь он цагийн хувьд хүрэл зэвсгийн үеэс аван төмрийн түрүү үе, цаашилбал Х.Т-ын II зууны үед ч холбогдож болохыг судлаачид тогтоожээ.

Холбогдох ном зохиол: 

Д.Дорж, Э.А.Новгородова. Петроглифы Монголии. УБ., 1975, 30-31-ртал.

Адаг Дулааны дайн

Товч агуулга: 

Түүхэнд Адаг Дулааны тулаан гэж нэрлэдэг зэвсэгт мөргөлдөөн 1936 оны 3 дугаар сарын 31-ээс эхлэн гурав хоног үргэлжилсэн бөгөөд энэ нь Монгол ардын хувьсгалт цэрэг бие бүрэлдэхүүнээрээ анх удаа бие даан байлдааны үйл ажиллагаа явуулсан түүхэн явдал юм. Энэ тулалдаанд гарамгай гавъяа байгуулсан учир Д.Дэмбэрэлд БНМАУ-ын Зоригт баатар нисгэгч, Шагдарсүрэнд Эрхэм нисгэгч цолыг тус тус олгосон байна. Халуун амь, бүлээн цусаа хайрлалгүй Японы түрэмгийлэгчидтэй эх орноо хамгаалан баатарлаг тулалдсан Д.Дэмбэрэлийг 1938 онд баривчилж хувьсгалын эсэргүү, Япон тагнуулын бүлэг, Гэндэн, Дэмид нарын дуулгавартай нөхөр, Адагдулааны харуулаас дотогш дайсны үлэмж хүч орж ирэхэд цаг тухайд нь мэдэгдэлгүй дайсны халдан довтлох ажилд тус болсон зэрэг огт байгаагүй хүчээр ял тулгаж 1938 оны 3 дугаар сарын 4-ний өдөр буудан алах ял ноогдуулан нийт 14 хүний хамт тогтоолыг гүйцэтгэсэн байдаг. Түүнээс ердөө 1 жил 2 сарын дараахан Халх голын дайн эхэлсэн билээ.

Газар хөдлөлтийн тухай

1905 оны Булнайн газар хөдлөлтөөс үүсэн хагарал

Хүн төрөлхтний аж амьдралд хамгийн их хор хөнөөл учруулдаг байгалийн гамшгийн эн тэргүүнд газар хөдлөлтийг нэрлэж болох юм. Зуд турхан, ган гачиг, үер ус боллоо гэхэд хэсэг бусагхан нутгийг л хамраад өнгөрдгөөс бус хүн зоны сэтгэл зүй, амь амьдралыг газар хөдлөлт шиг тэр чигээр нь хоосруулаад одох нь барагтай л бол үгүй. Баримтаас үзэхэд өнгөрөгч XX зуунд магнитуд шаталбарын найман балл ба үүнээс хүчтэй /энэ тохиолдолд бүхий л зүйлс бүрэн эвдэрч сүйднэ/ газар хөдлөлт 170 удаа болж, гамшгийн улмаас хоёр сая гаруй хүн амь насаа алдсан гэсэн тооцоог АНУ дахь газар хөдлөлт судлалын олон улсын холбооноос гаргажээ.
Дээрх аюултай газар хөдлөлтүүдийн дөрвөн тохиолдол нь манай улсын нутаг дэвсгэрт гарчээ. Тэгэхээр газар хөдлөлт Монголчуудын хувьд тийм ч үл таних зүйл биш гэж ойлгож болох нь. Энэ аюулт үзэгдлийг далай тэнгис, арал, эзгүй цөлд гардаг гэж тайвширч болохгүйг эх газарт сүүлийн жилүүдэд болсон газар хөдлөлтийн олон жишээнээс харж болно. Тухайлбал, Армянд газар хөдөлж үй олон хүн орох оронгүй болоход Монгол улс сайн санааны үүднээс хандив цуглуулж, дулаан хөнжил, майхан сав, ажиллах хүчнээр тусалж байсан нь саяхан. Мөн хамгийн сүүлд БНХАУ-ын нэгэн мужид болсон газар хөдлөлтөөс газар хөдлөлтийн хор уршгийг олж харсан бизээ.
Нүүдэлчин монголчуудын хувьд газар хөдлөлт болохыг зөн совингоор ч юм уу мэдээд зайлан нүүдэг байсан тухай ам дамжин ярилцдаг. Газар хөдлөхөд адуу мал тал газар руу пижигнэн давхиж, хоточ банхрууд сүүлээ хавчин газрын нам руу гүйдэг гэлцдэг. Зөвхөн мал гэлтгүй ан амьтан, жигүүртэн шувууд хүртэл сандран үймж, дайжин зугтахаар багцаалан ямарваа нэгэн байгалийн үзэгдэл болон нь гэдгийг манай ард түмэн мэдэрч ирсэн уламжлалтай.

Чингисийн чулууны бичиг.

Чингисийн чулуу

Эртний үсэг бичгийн ховор нандин дурсгалын нэг чулуун дээр урлан сийлбэрлэсэн монгол худам бичгийн бичээс бол Чингисийн чулуу юм. Монгол бичгийн одоогоор олдсон дурсгалуудаас хамгийн эртнийх нь 1224-1225 оны орчимд бичигдсэн Чингисийн чулуу бичиг юм. Уг чулуун судар нь тэнгэр газрын харьцаа үг үсгийн мөр тэтгэх ёс, хүндэтгэл, бахархлын өгүүлэмжтэй. Есүхэй мэргэний гэрэлт хөшөө (Чингисийн чулууны бичиг)-ний бичгийг 1818 он оросын судлаач Г.И. Спаский Хархираа голын хавиас олж «Сибирский вестник» сэтгүүлд уг олдворынхоо талаар нийтлүүлжээ. 1832 онд Петербургийн үзэсгэлэнд тавьж нийтэд үзүүлжээ. Чингисийн чулуу нь ОХУ-ын Санктпетрбург хотын Эрмитажийн Монголын соёлын танхимд хадгалагдаж байна. Уг чулууны хуулбар нь Монгол Улсын түүхийн төв музейд байгаа билээ. Гэрэлт хөшөө нь 202 см өндөр, 74 см өргөн, 22 см зузаан хэмжээтэй засмал боржин чулуун дээр босоо монгол бичгээр мөр тэтгэн Чингис хаан гэж эхлэн, таван мөр монгол бичгээр хорин нэгэн үг сийлэн урлажээ. Уг хөшөө нь монгол баатрын сур харвах ур чадвар,а мжилтыг мөнхөлсөн хосгүй дурсгал юм. 1930-аад он хүртэл монголч эрдэмтэн академич Шмидт, багш Ваанчиг, Б.Дорж, И.Клюкин, С.Мураями, Ч.Дамдинсүрэн, Ш.Бира, Д.Жамсранжав, Б.Ринчен нар янз бүрээр уншиж тайлбарлаж байв. Эрдэмтдийн тайлснаар: “Чингис хааныг Сартуул иргэдийг дайлан мордож байхдаа Хамаг монгол улсын ардыг Буга сочухайд хурсанд Есүнгэ 335 алдыг онолоо” гэж бичжээ. Тэр үеийн монголын дундаж эрчүүдийн алдалсан алдыг 160 см гэж үзвэл 536 метр хол газар харваж оносон болох юм.

Даян нуур

Даян нуур

Баян-Өлгий аймгийн Сагсай сумын нутагт Өндөрхайрхан уулын зүүн хойд бэлд 2232 м өндөрт оршдог. 18 км урт, 9 км өргөн, 67 ам.дөр.км талбайтай. Гүн нь 40 метр, усны эзэлхүүн нь 0,157 шоо км юм. Монгол Алтайн нурууны Мөнх цаст уулаас эх авсан жижиг гол горхиудаар тэжээгдэж байдаг. Усаа цуглуулах талбай нь 870 ам.дөр.км, эртний мөстлөгөөс үүсэн тогтсон нуур юм. Алтай Таванбогдын байгалийн цогцолборт газарт багтана. Нуурын зүүн урд Даян баатарын хөшөө гэж түрэгийн нэгэн ур хийц сайтай хүн чулуу бий.

Travelogue - Харбин хот, Хэйлонжиан муж.

Хятадын төв телевизийн CCTV9 сувгийн Travelogue хэмээх нэтрүүлэг байдаг. Travelogue-гийнхан энэ удаа Хятадын зүүн хойд муж Хэйлонжиан, Харбин хотоор аялж нэвтрүүлэгээ бэлтгэжээ. Уг бичлэгээс хөрш улс маань аялал жуулчлалыг хэрхэн хөгжүүлж буйг үзээрэй. Энэ нэвтрүүлэгт Харбин хотод зохион байгуулагддаг Мөсний баяр, Сибирийн бар дэлхийд хамгийн олон тоогоор байдаг Харбины амьтны хүрээлэн, далайн гахай, хав зэрэг амьтдын тоглолт зэрэг сонирхолтой зүйлс багтсан нэвтрүүлэгийг хүргэж байна..

ITB Berlin Convention - discovering Mongolia

The partner country of the world’s largest tourism convention – a colourful programme of shows, high-level discussion rounds and the presentation of the ITB Book Awards – the closing ceremony, The Festival of the Delphic Games, features performing artists from Mongolia.  Mongolia will be the focus of attention at this year’s ITB Berlin, with a colourful and diverse programme of events. In its role as the partner country of the ITB Berlin Convention, the international travel industry’s leading think tank, Mongolia will be presenting itself as an attractive travel destination for cultural tourists. As the host of high-level podium discussions on domestic economic development and on measures to combat the effects of climate change, Mongolia will be at the forefront of events throughout the entire show. With three stands at the world’s leading travel trade show, it will be focusing attention on cultural travel and sustainable tourism. Mongolia’s main stand (310) is located in Hall 26c. Visitors interested in Mongolian culture can find out all they want to know at Stand 112 in Hall 10.2. On Stand 115 in Hall 4.1 the main theme will be sustainable tourism. Events will kick off on Sunday, 27 February 2011, with the Mongolian Movie Night. On Tuesday, 8 March 2011, high-ranking visitors will be at the opening ceremony of ITB Berlin, with Luimed Gansukh, the Mongolian Minister of the Environment and Tourism, due to attend. One day later he will conduct the ceremony opening the ITB Berlin Convention in Hall 7.1b. On Wednesday, 9 March 2011, the Mongolia Forum in Hall 7.1a will discuss ”landscapes and culture“ and “products and responsibility”. Items on the agenda include the prospects for developing tourism, with a talk by Batbold Dorjgurkhem, Director of the International Relations Division of the Mongolian Ministry of Nature, the Environment and Tourism. Damba Gantemur, Chairman of Mongolia’s Sustainable Tourism Development Centre, will highlight tourism as an instrument for preserving the cultural heritage and nomadic traditions. Starting at 3 p.m., away from events at the trade show, the Mongolian Business Forum will discuss the prospects for the country’s economic future at IHK Berlin. On Thursday, 10 March 2011, at the Ministerial Summit on Climate Change in the Asia-Pacific Region at the CSR Day in Hall 7.1a, the following will take part in a discussion on “protecting the environment between sea level and the highest mountain peaks“: Luimed Gansukh, the Mongolian Minister of the Environment and Tourism, Deepak Bohara, Minister of Forests and Soil Conservation, Nepal, and Dr. Mariyam Zulfa, Minister of Tourism, Arts & Culture, Republic of Maldives. They will talk about how tourism destinations are dealing with the ecological challenges they face as a result of climate change. Hiran Cooray, Chairman of PATA will moderate this high-level podium discussion.

Хар Хот - Мөхсөн хотын түүх.

Хар Хот

Монголчууд түүхэндээ олон хот тосгод байгуулж, хөгжүүлж ирсэн ард түмэн. Монголчуудын байгуулж хөгжүүлж байсан хот балгадаас бидний үед бүтэн үлдэж ирсэн нь бараг байхгүй байгаа нь түүхийн үнэн. Энд Их Монгол, Юань улсын үед цэцэглэн хөгжиж Хятад, Монгол, Дундад Азийг холбож, их торгоны замын гол уулзварт байсан Хар хотын тухай өгүүлье. Их говийн элсэнд дарагдаж, сураг тасарсан энэ хотын тухай хүмүүсийн дунд чөтгөр шүглэсэн, хий үзэгдлийн хот гэсэн яриа ам дамжигдан яригдсаар 20-р зуунд хүрчээ. Энэ хотын тухай анхны мэдээллийг Марко Поло анх Европчуудад хүргэсэн. 20-р зууны эхээр оросын нэрд гараагүй судлаач П.К.Козлов төв азиар аялж байхдаа нутгийнханы мэдээллийн дагуу олж илрүүлсэн байдаг. Түүний олсон энэ хот Тангудын Хар хот болох нь батлагдаж тэрээр дэлхийд нэрээ гаргасан том археологич болсон юм. БНХАУ-ын Өвөр Монголын өөртөө засах орны Алшаа аймаг Эзний голын эрэг орчим газарт Хар хотын балгас бий. Монгол улсын хилээс холгүй 100 орчим км-т байдаг. Хар хоттой холбоотой олон домог яриа байдаг. Хар хотыг цэргийн бэхлэлт хүрээ хэлбэрээр Баруун Сяо буюу Тангудууд 1032 онд байгуулагдсан гэж үздэг. 1032-1227 оныг хүртэл Тангудын мэдэлд байв. Хар хот нь Монголын их хаадын сонирхолыг ямагт татсан цэрэг стратегийн түшиц гол хотуудын нэг байсан бөгөөд Чингис, Өгөөдэй, Мөнх хаадын өмнө зүгт хийсэн аян дайны гол түшиц газар байв. 1227 онд Чингис Тангуд улсыг дайлаар мордохдоо Хар хотод их цэргийн хүрээг байгуулж байв. Энэ цагаас Хар хот нь 145 жилийн туршид Монголчуудын хяналтан дор байжээ. Хар хот нь элсэн цөлийн дундах ногоон арал байжээ. Орчин нутаг нь үржил шимтэй нүүдэлчдэд их тааламжтай нутаг байв. 

Хар Хотын хэрэм

Монголын эзэнт улсын үед (1280-1368 он Юанийн үе) Хар хот нь Хархорум, Хами, Шанд хотуудыг холбосон чухал дамжлага болж байжээ. Тэр үед Хар хот дамжлагын чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан тухай Марко Поло бичихдээ "Эндээс дөчин өдрийн хүнс төхөөрч гараад хойт зүг чиглэн дөчин хоногийн турш орон байр, айл хүнгүй талаар аялан явна" гэж бичсэн байдаг. Монголын ноёрхолын үед Хар хотын орчин нутагт тарианы талбай услах шинэ суваг шуудуу байгуулжээ. Тэндээс олдсон албан баримтад "Голын сувгийн ажлыг эрхлэх газар" гэж дурдсан байна. Мөн хотын хэрмийг засаж, баруун хойт хэсгийг нийт хэрмийн зохион байгуулалтаас нилээд намхан, өргөн болгожээ. Мөн тэр үед зарим ордыг өөрчлөн засаж, бас бус сүм дуган бариулжээ. Юань улсын сударт тэмдэглэснээр Хар хотод байнга байдаг 1550 орчим өрх айлтай байсан талаар дурдсан байдаг. Хар хотод Монгол, тангуд, хятад хүмүүс гол төлөв амьдарч байсан бөгөөд торгоны замаар зорчих перс, араб худалдаачид түр суурьшиж байжээ. Хар хот нь монголчуудын мэдэлд байх үедээ ид цэцэглэн хөгжин олны хөлийн газар болсон бөгөөд тангудын мэдэлд байх үеэсээ цар хүрээний хувьд 2 дахин томорсон байдаг. Хар хотод буддын, лалын, загалмайтны шашины сүм хийдүүд байсан нь энд Монголын хаадын баримтладаг байсан хүмүүсийн шүтэх бишрэлийг хөнддөггүй зарчим хадгалагдаж байв.