ТӨВӨДИЙН ЧАНГ БУЮУ БАРАШКА

Төвөд орноор аялж явахдаа нэгэн хийдийн гадаа нутгийн мөргөлчидтэй уулзаж барашкатай адил амттай ундаа уусан нь ЧАНГ (ཆང་) байлаа.

Чанг нь Төвөд, Балба, Ладакийн уулын ард түмний дунд өргөн хэрэглэгддэг уламжлалт исгэж гаргасан согтууруулах ундаа юм. Арвай, буудай, бор будаагаар хийдэг. Нутгийн хүмүүс хүйтэн өдрүүдэд халааж хэрэглэдэг, уулын хүйтэн цаг уурыг даван туулахад тустай гэж үздэг ундаа юм. Спиртийн төрлийн ундаа ч хүйтэн лаг л даа. Нутаг нутагт өөр өөрөөр нэрлэнэ: Лимбу нар тонгба, Лепча нар чи, Балбад жаар эсвэл жанд гэж нэрлэдэг. Хулсан саванд хийж гуурсаар уудаг энэ ундаа нь зөвхөн согтууруулах төдийгүй соёл, ёс заншлын бэлгэ тэмдэг болдог. Чанг нь ханиад, ядаргаа тайлах, сэтгэл ариусгах үйлчилгээтэй гэж үздэг ба ардын домогт алмас хүртэл чанг уухаар тосгон руу ирдэг хэмээн өгүүлдэг. Төвөдүүд чанг уухдаа хүндэт зочиндоо гурав дараалан өгдөг нь таалагдсан. Гуулин саванд хийсэн чангаа мөгөн аяганд аягалж шар тос нэмээд өгнө. Зарим нь бүр арвайн гурил нэмж өгдгийн билээ. Мөн уух бүрдээ ерөөл тавьж, сэржим өргөж уудаг нь Монголчуудтай адил санагдсан. Ер нь сэржим өргөх заншил нь Монголынх юм уу Төвөдийнх юм уу бүү мэд. 

 

Төвөд айлд зочлоход сайхан хоол ундаар дайлж, чангаа өргөн барьдаг юм билээ. Чангаа өгөхдөө зочиндоо дуу дуулж өгдөг нь сайхан санагдсан. Төвөд нутгаар аялж ЧАНГ уух сайхан юм билээ.Чанг уусан хүмүүс инээж хөгжилдөн аяллын уур амьсгал_ нутгийн иргэдийн хоорондын харилцааг ойртуулж дулаан сайхан мэдрэмж төрүүлдэг юм билээ. та төв суурин газруудаас лаазласан, савласан ЧАНГ аваад ууж болно 3-5 юань үнэтэй. Мөн айл айлын чанг өөр өөр амттай байдаг тул айлаар зочилж ориг чанг олж уусан дээр гэж зөвлөх байна.

 

Та уулын оронд очихдоо халуун чанг амсаж үзэхийг мартуузай — энэ бол зөвхөн уух зүйл бус, түүх, уламжлал, итгэл үнэмшлийн салшгүй нэгэн хэсэг юм.

 

"БУРХАН ЧУЛУУ" - БУРХАН БУМБЫН ОРОН, КАЗАХСТАН

Саяхан би Казахстаны Текели хэмээх жижиг хотоор зочлох үедээ нэгэн гайхалтай газарт очсон нь Буддын шашны дурсгалт газар болох “Бурхан чулуу” байлаа.

Буддын соёлын ул мөр бүхий Бурхан чулуу
Энэхүү 3 метр өндөр, пирамид хэлбэртэй чулуу нь нарийн хийцтэй Буддын сийлбэрүүдээр чимэглэгдсэн байдаг. Цагаан арслан суваргыг өргөж буйгаар маш нарийн ур хийцтэй сийлбэрлэж хийжээ. Үүнд: Суварга
Арслан / Хамгаалагч/
Калачакра (Цаг хугацааны хүрд) бэлгэдэл – Энэ нь Төвд Буддизмын мөнхийн цаг хугацааны эргэлтийг илэрхийлдэг
 

Буддын шашны түүхэн ул мөр
Энэхүү чулуун сийлбэр нь энэ бүс нутагт Буддын шашин өргөн дэлгэрч байсан түүхэн ул мөргэдгийг илтгэнэ. Магадгүй энэ газар нь Буддын мөргөлчдийн ариун мөргөлийн цэг байж болох юм.

Мөн чулууны эргэн тойронд явган зам бий бөгөөд энэ нь Буддын шашны сүсэгтнүүд “Гороо” буюу тойрон алхах зан үйл хийдэг байсан байж болзошгүйг харуулдаг.

“Гороо” гэдэг нь Төвд Буддизмд тойрон эргэх мөргөл гэсэн утгатай бөгөөд энэ нь Хороо хавцлын нэртэй уялдаж байна. Одоо ч нутгийн казахууд энэ уулыг “Кора” буюу Хороо гэж нэрлэдэг. Монголд Алтайн уулсын дунд “Хороо” нэртэй олон газар байдгийг санахад илүүдэхгүй. Нутгийн таксины жолооч бурхан чулууг хэн ч бүтээгээгүй, өөрөө бий болсон чулуу гэнэ. Мөн энэ чулуунд хүслээ шивнэвэл хүсэл биелдэг. Та санасан, хүссэн зүйлээ шивнээрэй гэж байв.


Монголчуудын мөр улбаа

Энэ газарт монголчууд эртнээс суурьшиж байсан бололтой. Учир нь Бурхан чулууны урд талд орших уулыг “Шар Нохойт уул” гэдэг. Бурхан Чулуу нь Кора уулын амны адагт, Кора голын эрэгт байрлана. Хорооны амыг өгсөөд үзэсгэлэнт Бурхан Булагийн хүрхрээ байна. Хүрхрээ нийт 168 м, 4 шатлалт хүрхрээ бөгөөд 3 шатлал нь 92 м өндөр Казахстаны болон дундад Азийн хамгийн өндөр хүрхрээ.

The History and Adventures of the Red Sauna in Mongolia

During the challenging times of the COVID-19 pandemic, when businesses were shutting down and uncertainty loomed, I had an idea—to create jobs for my employees while bringing a unique experience to people. That’s how the Red Sauna was born—a mobile sauna built inside a Russian van, designed to bring warmth and relaxation to the most breathtaking locations in Mongolia. From Idea to Reality With my team, we transformed an ordinary van into a fully functional sauna that could accommodate 6–8 people at a time. 

 

The goal was simple: to take this sauna to the most picturesque spots—by rivers, lakes, and deep in the forests—allowing people to enjoy the contrast of heat and Mongolia’s rugged, icy landscapes. Though sauna culture in Mongolia is still developing, more and more people have started embracing it in recent years. Our Red Sauna quickly attracted adventurers, locals, and travelers eager for a new kind of relaxation. Over the past five years, it has served hundreds of people, offering them an unforgettable blend of nature, tradition, and wellness. 

 

Why "Red" Sauna? Interestingly, the sauna was never meant to be red! Originally, I had envisioned it in orange, but due to a color code error during the painting process, it turned out red instead. Rather than changing it, I embraced the mishap and officially named it the Red Sauna, a name that has since become synonymous with adventure and resilience. 

БАРКОРЫН БАРААН ЗАХ

Barkor Market (Баркорын зах) бол Төвөдийн нийслэл Лхаса хотын хамгийн алдартай, түүхэн худалдааны төв бөгөөд энэ зах нь нутгийн иргэд, жуулчдын хувьд чухал ач холбогдолтой газар юм. Энэхүү зах нь Жоканг хийд-ийн эргэн тойронд байрладаг бөгөөд жижиг гудамжуудын сүлжээгээр хүрээлэгдсэн байдаг. Жоканг хийд нь Төвөдийн буддизмын хамгийн ариун, чухал сүмүүдийн нэг бөгөөд баркор захын худалдааны хэсгүүд нь энэ сүм хийдийн ойр орчимд өрнөнө.

Төвөд үндэстэний малгай

Баркорын зах нь худалдааны талбараас гадна Төвөдийн уламжлалт соёлын баялаг өвийг мэдрэх газар бөгөөд нутгийн иргэдийн өдөр тутмын амьдралын хэв маягийг ажиглах, соёлын болон шашны эд зүйлсийг судлах, худалдан авах боломжийг санал болгодог. Жуулчид Төвөдийн хүмүүсийн шашны сүсэг бишрэлийг илтгэх ёслол, мөргөл үйлдэх замаар алхаж, худалдааны төвд соёлын өв уламжлалтай танилцана.

Энд худалдаалагддаг гол бараанууд:

1. Шашны эд зүйлс: Баркорын зах нь Төвөдийн буддизмтай холбоотой олон төрлийн шашны эд зүйлсээр алдартай. Эдгээрт дугуй залбиралтын хүрд (мөргөл үйлдэхэд эргүүлдэг хүрд), суварга, бүс, очир зэрэг эд зүйлс орно. Эдгээр нь Төвөдийн сүсэгтэн олон хүмүүсийн хувьд чухал ач холбогдолтой бэлгэ тэмдгүүд юм.
2. Гар урлалын бүтээлүүд: Төвөдийн гар урлал дэлхий даяар алдартай. Зах дээр гар урлалын бүтээлүүдийг ихээр худалдаалдаг бөгөөд үүнд зүүлт, модон сийлбэр, хувцасны хээ, баримал зэрэг олон төрлийн хийц орох болно. Төвөдийн хүмүүсийн бүтээсэн эдгээр гар урлал нь нутгийн уламжлалт соёлыг илэрхийлэх гол хэсэг юм.
3. Төвөдийн уламжлалт хувцас: Орон нутгийн хүмүүсийн хэрэглэдэг ноосон хувцас, үсэг малгай, гоёл чимэглэл зэрэг уламжлалт хувцасны загваруудыг зах дээрээс олох боломжтой.
4. Төвөдийн үнэртэн: Төвөдийн ариун ёслолын эд зүйлсийн нэг болох анхилуун үнэртэн болон утлага нь байгалийн түүхий эдээр хийгддэг. Энэ нь буддын шашны ёслол болон гэр орноо ариусгахад өргөн ашиглагддаг.
5. Эрдэнийн чулуу, үнэт эдлэлүүд: Төвөдийн соёлд гүн гүнзгий ууссан эдгээр хагас үнэт чулуу, үнэт эдлэлүүд нь оюун санааны болон гоо зүйн чухал бэлгэдэл болж ирсэн. Энэ төрлийн бараа бүтээгдэхүүн нь маш их сонирхол татдаг.

Баркорын захын онцлог:

1. Мөргөл зам (Кора): Баркор зах нь Лхасын хамгийн ариун газруудын нэг болох Жоканг хийдийг тойрон хүрээлсэн байдаг. Энэхүү замыг даган мөргөл үйлддэг бөгөөд Төвөдийн буддистуудын хувьд мөргөл үйлдэх "кора" гэж нэрлэгддэг зан үйл нь сүсэг бишрэлийн чухал хэсэг юм. Жуулчид энэ замаар алхахдаа нутгийн иргэдийн шашны зан үйлийг ажиглах боломжтой.

2. Соёлын солилцоо: Баркорын зах нь зөвхөн Төвөдийн соёлыг сурталчлахаас гадна бусад үндэстний соёл, урлаг, түүхтэй хослон, арилжаа худалдаа эрхэлдэг цэг болсон. Төвөдийн соёл, урлаг, гар урлалын олон төрлийн бүтээгдэхүүнүүдийг жуулчид болон нутгийн иргэд худалдан авдаг бөгөөд энэ нь соёлын солилцооны нэгэн хэлбэр болдог.

Баркор зах дээр жуулчдын хувьд юу сонирхолтой вэ?

• Төвөдийн амьдралын хэв маягтай танилцах: Баркор зах нь Лхас дахь арилжааны төв төдийгүй Төвөдийн ард түмний өдөр тутмын амьдрал, түүх, соёлын нэгэн хэсэг болсон. Энэ газарт орчин үеийн худалдааны үйл ажиллагаа өрнөхийн зэрэгцээ, эртний уламжлалт ёслолын эд зүйлс, гар урлалын бүтээлүүд худалдаалагдаж байгаа нь Төвдийн соёлын түүхийг гүнзгий мэдрэх боломжийг олгодог.

• Түүхэн уур амьсгал: Зах нь Төвөдийн өвөрмөц барилга архитектур болон гудамжны өвөрмөц үзэмжийг хадгалсаар ирсэн. Захын хөл хөдөлгөөн, худалдааны их эргэлттэй орчинд Төвөдийн эртний түүхэн болон шашны соёлыг мэдэрч, үзэх боломжтой.

Нэмэлт сонирхол татахуйц зүйлс:

• Баркорын зах дээр орчин үеийн болон уламжлалт Төвөдийн олон талт гар урлалын бүтээлүүдийг харж, худалдан авах боломжтой бөгөөд үүнээс гадна Төвдийн буддизмын түүх, сүсэг бишрэлийн талаар илүү их мэдээлэл олж авах боломжтой.
• Жуулчид мөргөл үйлдэх хүмүүсийн мөргөлийн замыг даган алхахдаа орон нутгийн шашны уламжлал, ёс зүйн тухай гүн гүнзгий ойлголттой болж, Төвөдийн өвөрмөц соёлыг бүрэн мэдэрнэ.

Бүхэлдээ, Баркорын зах нь зөвхөн худалдааны төв бус, Төвөдийн ард түмний уламжлал, ёс заншил, соёлын өвийн нандин дурсамжийг хадгалсан газар тул Лхасад зочлох ямар ч жуулчны заавал үзэх ёстой газруудын нэг юм.

 

Exploring Tsagaan Del Cave: A Hidden Gem in Dornogovi Province

Nestled on Tsagaan Del Mountain in Airag Sum, Dornogovi Province, at coordinates N45°37'31.9", E109°06'25.4", and an altitude of 1133 meters, lies one of Mongolia's most intriguing natural wonders: Tsagaan Del Cave. This remarkable cave is the largest of its kind in Mongolia, with a total length of 607 meters and a volume of 53,007 square meters.

Tsagaan Del Cave is distinguished by its four main tunnels and two expansive halls. The cave’s formation is adorned with a stunning array of fluorspar crystals, making it a striking geological feature. The cave’s height ranges from 1 to 9 meters on average, with some areas reaching up to 10 meters. With two entrances, the cave offers a free-roaming experience for visitors.

During our visit, we observed a small amount of water present in some sections of the cave, and we could see water seeping from certain parts of the cave walls. Unfortunately, the cave's entrance has suffered damage due to local mining activities. Local miners have extracted fluorspar at the cave’s mouth, causing noticeable harm.

The cave holds historical significance and is well-known among the local community. Bor-Ovgën and Dondogdulam, who reside at Dert’s Well, shared the intriguing story of Tsagaan Del Cave's discovery. In the 1960s, a group of prisoners mining feldspar in Tsagaan Del Mountain parked their car in front of the cave entrance and went to a nearby teahouse. Upon returning, they found that their car had vanished, leading to the accidental discovery of Tsagaan Del Cave.

Given the cave’s fragile state, it is crucial to place Tsagaan Del Cave under state protection to preserve its natural beauty and safeguard it from further damage. During our exploration, we could distinctly feel the impact of nearby blasting activities. The tremors were palpable, and the thought of a potential cave collapse was unsettling.

Historically, the cave has served as a milking place in summer and a food storage area in winter for local residents. Despite the 36-degree heat outside, the cave maintained a cool and refreshing temperature, providing a natural respite.

To ensure the preservation of this natural wonder, immediate action is needed to clean and protect Tsagaan Del Cave, securing its future for generations to come.

SHAR TEEG DINO FOSSIL SITE

Photo by Erdenebulgan

Shar Teeg /Шар Тээг/, located in Altai soum of Gobi-Altai province, is one of Mongolia’s key paleontological zones, lying within the Great Gobi Strictly Protected Area (Zone A). It is situated near Mongolia’s lowest elevation point and holds geological formations from the Precambrian era. Fossils were first discovered in the area in 1989, and since then, Shar Teeg has yielded important paleobiological evidence, including early life forms and marine invertebrates. COORDINATE: N44° 7'15.33" E95°49'22.06"  Though it is less known than the Flaming Cliffs of Bayanzag, it adds to Mongolia's global reputation as a fossil-rich land. Mongolia is world-renowned for its dinosaur discoveries, particularly from the Late Cretaceous period. Iconic sites like Bayanzag, Nemegt, Tugrugiin Shiree, and Ukhaa Tolgod have revealed species such as Velociraptor, Protoceratops, Oviraptor, and Tarbosaurus bataar — a close relative of Tyrannosaurus rex. These discoveries have not only shaped the understanding of dinosaur evolution and behavior but have also attracted paleontologists from around the world. Shar Teeg, while more remote and lesser-known, continues to be a vital part of this scientific landscape, offering insight into even older geological and biological eras.

Хонгорын Элснээс дугуйгаар буусан нь.

Бидний хэдэн нөхөд Монгол , Израиль жуулчид нийлсэн 8 хүнтэй баг Алтай нуруу, Говийг туулсан 1000 орчим км дугуйн аялал хийсэн юм.

Аяллын үеэр Хонгорын элснээс дугуйгаар буух боломж бидэнд олдсон юм. 2022 оны 7-р сар 28-ны өдөр бид Хонгорын элсэнд дугуйгаар аялж очив. Элсний доор жуулчидтайгаа хамт байх үед манай багийнхан Хонгорын элс рүү дугуйгаа үүрч гараад бууж үзье гэлээ. Өмнө нь 2019 онд бид Говийн дугуйн аялал хийж явах даа Хонгорын элсэнд авирч гараад дугуйгаар бууж үзэж байсан юм. Тэр үед дугуйгаар бууж байгаа бичлэгээ хийсэн боловч манай багийн гишүүн Энхтөр бичлэг хийх үедээ timelapse тохиргоон дээр бичлэг хийгээд бүтэлгүйтэж байсан юм. Тэр үед дахиж гарахаас залхуураад орхиж билээ. Энэ удаа бид найдвартай нь дээр гэж үзээд Gopro ашиглаж бичихээр болов. Ингээд манай багийн гишүүн Энхтөр, Бамбар бид гурав Хонгорын элсний Дуут манхан өөд авирлаа. Өдөр 13 цагийн үед элсний өөд өгсөхөд элсний гадаргуу шатам халуун байгаа нь хөлд мэдрэгдэж байлаа. Элс рүү өгсөх хоёр алхам өгсөөд нэг алхам ухарч явсаар байгаад бараг цаг гучин минут зарцуулж орой дээр гарлаа. Ингээд дугуйгаа унаад уруудлаа. Үдийн наранд халсан элсний уруу уруудахад дугуй маань элс рүү гүн шигдээд хурд авахгүй байлаа. Гэхдээ цаг гучин минут зарцуулж гарсан элсэн манханаас буухад ердөө нэг минут гаруй хугацааг л зарцууллаа. Гэхдээ авсан мэдрэмжийг үгээр илэрхийлэх аргагүй юм. 

Хонгорын элснээс дугуйгаар бууж буй бичлэг.

Гүзээний хорхог - Mongolian Barbecue