Мөсөнд авирах цугларалтын үеийн зурагнууд

Мөсөнд авиралт Монголд

Дэлхийн залуучуудын хамгийн ихээр сонирхох болсон хаданд авирах спорттой зэрэгцэн сүүлийн үед мөсний авиралт экстрим спортын нэгэн шинэ залуу төрөл болон дэлхийн улс орнуудад хөгжиж байна. Мөсөнд авирагчдын гол довтлох талбар нь өндөр уулын бүс дэх мөсөн хана, хөлдсөн хүрхрээ, мөсөн унжлага эсвэл хүний гараар бүтээсэн мөсөн байгууламж байдаг. Дэлхийн улс орнуудад энэ төрлийн үндэсний хэмжээний болон олон улс, дэлхийн аваргын тэмцээнүүд зохион байгуулж байгаа бөгөөд тогтмолжиж байна. Мөсөнд авирах анхны тэмцээн 1912 онд Италийн Курмайорд Бренвагийн мөсөн голд дээр анх зохион байгуулагдаж байсан гэдэг. Түүнээс хойш улс төр, эдийн засгийн хямралт байдлаас болж тасалдаж мартагдсан байна. Харин хуучин Зөвлөлт Холбоот Улсад 1970 оноос хойш өвлийн улирал бүрд мөсөнд авирах тэмцээн уралдааныг зохион байгуулж ирсэн байна. ЗХУ-д явагдаж байсан тэмцээн хурдны, техникийн төрлөөр зохион байгуулагдаж байв. Сүүлийн жилүүдэд Олон улсын уулын холбоо энэ төрлийг ивээлдээ авч тэмцээн уралдааныг тогтмолжуулах, өвлийн олимпийн төрөлд оруулахаар ажиллаж байна.

Өвөл юу хийх вэ? - "Мөнгөн Өвөл" дугуйн аялалд нэгдэе.

Монгол Аялагч адал явдалт аяллын клуб 2012-2013 оны "Мөнгөн Өвөл" дугуйн аяллаа зохион байгуулж эхэллээ. Энэ өвлийн нээлтийн аяллыг 11-р сарын 17-нд зохион байгуулсан бөгөөд уг аялалд нийтдээ 24 хүн хамрагдаж, өвлийн ойн цэвэр агаарт идэвхитэй амарсан байна. Монгол Аялагч Мөнгөн Өвөл дугуйн аяллыг долоо хоног бүрийн бямба гарагт зохион байгуулж байх юм байна. 

Өвлийн улиралд их хотын хөл хөдөлгөөн,утаанаас гарч, цэвэр агаарт идэвхитэй хөдөлгөөн хийж, цагийг зугаатай өнгөрүүлэх боломжийг МӨНГӨН ӨВӨЛ дугуйн аялал та бүхэнд олгож байна. Та бүхэн Мөнгөн Өвөл дугуйн аялалд нэгдэж эрүүл цэвэр агаарт цагийг зугаатай өнгөрүүлэхийг хүсье. Аяллын хөтөлбөртэй дороос танилцаарай.

"МӨНГӨН ӨВӨЛ" Дугуйн аяллын Аяллын хөтөлбөр:
Өглөө 10.00 -д Баянгол зочид буудлын Б байрны үүдэнд цуглана. Групп хоорондоо танилцана. 10.10 -т хөдөлж дугуйн аяллын эхлэх цэг рүү явна. Дугуйн аялал эхлэх цэгт хүрч дугуйнуудаа угсарч, аяллаа эхэлнэ. Аяллын өмнө та бүхэнд аяллын хөтөч цас, мөстэй газар оронд дугуйг хэрхэн унах талаар зааварчилгаа өгнө. Энэ өдөр бид 18-25 км замыг цас, мөстэй замаар туулна. Замдаа өдрийн хоол иднэ. 

Цэнгэг агаарт амарч байгаад 16 цагт Улаанбаатар хотын зүг явна. Баянгол зочид буудалд ирснээр бидний энэ өдрийн аялал дуусна.
Аяллын замын хувьд эхний 3 км нь аажим өгсч давааны оройд гарна. даваанаас доош 10 орчим км уруудна. Сүүлийн км-үүд аажим өгсүүр. Аяллын замд огцом өгсүүр болон уруу зам байхгүй, цас дагтаршсан авто замаар ойн жимээр явна.
Аяллын бүх замын турш биднийг машин дагаж явах тул та хүссэн газраа амарч болно.

Харбины мөсөн урлалын гайхамшиг - Best Winter Trips 2013 NATIONAL GEOGRAPHIC боллоо.

Харбин хот - Дорнын Москва, Дорнын Парис гэж нэрлэгддэг энэ хотод Орос, хятад, герман, польш, литви зэрэг 53 үндэстэн амьдарч 45 хэлээр ярьдаг, оросын соёлын нөлөө ихтэй, Европ маягийн хот. Харбины барилга архитетурын онцлог нь энэ хотыг европыг харах азийн цонх гэсэн нэр алдарт хүргэсэн агаад Харбин хот нь 4.7 сая хүн амтай, Хятадын 10 том хотын нэг бөгөөд зүүн хойд хятадын хамгийн том хот, аялал жуулчлалын төв юм. 

Харбин хотод сүүлийн 10 гаруй жил мөс цасны урлалын олон улсын фестивалыг жил бүр зохион байгуулж байна. Энэ арга хэмжээ нь  дэлхийн хамгийн том дөрвөн мөс, цасны урлалын олон улсын фестивалын нэг болж хүрээгээ тэлсэн.  Харбины мөсөн урлалын гайхамшиг үзэх нь NATIONAL GEOGRAPHIC -ийн Best Winter Trips 2013 болсон байна. Харбины энэхүү гайхамшигт цас мөсөн урлалыг үзэх аяллыг Монголдоо анх МОНГОЛ АЯЛАГЧ санал болгож байгаа юм байна. Энэхүү аялалд хамрагдахыг хүсвэл www.mongolayalagch.com сайт руу ороод сонирхоорой.

Азийн бар Хонгконгоор аялах уу?

Хархираа Түргэний уулс - Дэглий Цагаан оргил

Зүүн гар талаас харагдах эхний оргил нь Дэглий Цагаан

Увс нуур, Ачит нуурын хооронд улсын хилээс нааш Ховд гол хүртэл үргэлжилдэг уулархаг нутгийг Хархираа, Түргэний уулс хэмээн нэрлэдэг. Алтайн нурууны салбар уулс Хархираа Түргэний уулсад олон сүрлэг сайхан оргилуудтай ихэр хоёр уулс юм. Хархираагийн уулсын ноён оргил нь Мөст уул 4037 метр /д.т.дээш/ , Түргэний уулсын ноён оргил нь Дэглий Цагаан уул 3965 метр /д.т.дээш/ юм. Хархираа Түргэний уулс нь Хархираагийн даваа гэсэн хөтлөөр хоорондоо тусгаарлагдана. Хархираа Түргэний уулсад мөнх цаст арав гаруй оргил, мөсөн голууд байдаг бөгөөд Монгол орны уулсын мөнх цас, мөсдлийн нийт талбайн 20 гаруй хувийг эзэлдэг гэсэн газарзүйчдийн тодорхойлолт бий. Энэ бол тодорхойлолт байлаа.

Энэ оны 5-р сарын эхээр бид МУГТ Г.Өсөхбаярын хамт Түргэний уулсын ноён оргил Дэглий Цагаан ууланд авирч, уулын шинэ зам, чиглэл гаргах зорилгоор энэ бүс нутагт аяллаа. Энэ аяллын үеэр хийсэн бичлэгийг дороос үзээрэй. Бидний энэ удаагийн сонгож авсан чиглэл нь Олон нуурын хөндий талаас оргилд хүрэх байлаа. Өлгий хотоос 130 км замыг туулж Олон хөндийд ирээд маргааш нь Хөх нуурыг чиглэн 12к м явган явж Түргэний уулын бэлд очиж бааз кэмп байгуулав. Авиралтынхаа бэлтгэлийг хангаж, багаж, хэрэгсэл, хоол хүнсээ базааж, үүрээр уулынхаа авиралтыг эхлүүлэхээр тохироод амарлаа. Шөнө 3 цагт босч авиралтаа эхлэв.

Баянзүрхийн буган чулуун цогцолбор

Баянзүрхийн буган чулуу нь Монгол баруун хэсэгт буй хамгийн томд тооцогдох цогцолбор дурсгал юм. Энд 30 орчим том, жижиг бугат хөшөө, олон тооны булш хиргисүүр байдаг.
Баянзүрхийн буган чулуун хөшөөдийн ихэнхид нь бугыг гоёмсог байдлаар дүрсэлнээс гадна 5 өнцөгт дүрс, чичлүүр хутга болон бусад зэр зэвсгийн зүйлсийг дүрсэлсэн байдаг.
Эдгээрийн дотроос хамгийн сонирхолтой дүрслэл нь 5 өнцөгтийн дүрс болно. Мөн буган чулуун дээр эдгээр дүрслэлээс гадна эртний хүмүүсийн аж амьдралын сэдэвтэй зураг, бугын загварчилсан зураглал, ирвэс чоно гэх мэтээр бараг бүх амьтныг давхар дүрсэлсэн байдаг. Баянзүрхийн буган чулуун цогцолбор нь Ховд хотоос 185 км, Мөст сумаас 50 орчим км-т, Бага Улаан даваагаар давж Бодончийн хавцал руу уруудах зам дээр байна. Үенч, Бодончийн хавцлаар явж буй зорчин явагсад буугаад үдлэхэд тохиромжтой газар. GPS солибцол. 46° 36' 48.5" N  92° 16' 31.9" E

Потаниний мөсөн гол - 2090 он гэхэд хайлж дуусна.

Потаниний мөсөн гол

Монгол Алтайн нурууны Алтай Таван Богд ууланд Потанин, Александр, Гране гэсэн 10 гаруй том мөсөн голууд байдгаас хамгийн том, хамгийн урт Потаниний мөсөн гол юм.. Мөсөн голын урт нь 20 км, өргөн нь 5 км, эзлэх талбай нь 53.5 ам/км гэж гэсэн газарзүйн тодорхойлолт байдаг ч үнэн хэрэгтээ Потанин мөсөн гол бидний үед урт нь 10.4км, талбай нь 24.3 ам/км болсон байна. Урсах явц нь 4365 метрээс 2873 метрт явагдагдана. Энэ мөсөн голыг 19-р зууны сүүлч 1876-1880 онуудад Монгол нутгаар хоёр удаагийн газарзүйн судалгааны экспедици зохион байгуулж байсан Оросын судлаач эрдэмтэн Потаниний нэрээр нэрлэсэн. Мөсөн гол гэдэг нь уулархаг, налуу газарт олон мянган жилийн мөс, цас, хуримтлагдан нягтарснаас болж бий болдог, мөсөн голууд ихэнхдээ мөстлөгийн үед үүссэн байна. Мөсөн гол нь өндөр уулын бүст хүндийн хүч, тал газарт мөсний зузаан буюу өндрөөс хамаарах даралтаас шалтгаалан урсдаг, аварга том мөсний бөөгнөрөл гэж ойлгож болно.

Дэлхийн температур, мөсөн гол хоёр нягт холбоотой бөгөөд өдгөө дэлхийн мөсөн бүрхүүл 16,330км2 буюу хуурай газрын 11 орчим хувийг эзлэн оршино. Ихэнх мөстөл, мөсөн гол нь уулын ар хажууг даган зүүн хойт, хойт, баруун хойт чиглэлд тархсан байна. Харин уулсын энгэрт байрласан мөсөн гол дөнгөж гурваас илүүгүй хувийг эзэлнэ. Монгол орны мөстөл, мөсөн голууд хэв шинжийн дараах үндсэн гурван ангилалд багтана. 

• Хөндийн мөсөн гол  
• Уулын хажуугийн мөсөн гол  
• Элэгдлийн гадаргын мөсөн гол /хавтгай оройтой/

Ерөнхийдөө мөсөн голыг байршлаар нь 2 ангилдаг:

• Уулын мөсөн гол (Мөнх цаст уулын бүст орших)
• Эх газрын мөсөн гол (Антарктид, Гренланд хучсан мөсөн бүрхүүл)

Монгол орны мөстөл, мөсөн голын тухай Оросын эрдэмтэн С.В.Колесников 1963 онд 270 ам км талбайтай 130 мөсөн гол Монгол Алтайд тархсан хэмээн тэмдэглэсэн байхад Н.Т.Кузнецов мөсөн голын талбайг 350 ам км гэжээ. Монголын газарзүйч эрдэмтэн Ж.Цэрэнсодном Орос-Монгол-Хятадын хил дагуу судалгаа хийж, Монгол Алтай нурууны мөсөн голын тоог 240 хүргэж, талбайг 702.7 ам км хэмээн тодорхойлсон байдаг.

Потаниний мөсөн голыг  Ус Цаг Уурын хүрээлэн, Япон улсын Далайн шинжлэх ухаан, технологийн агентлагийн Уур амьсгалын өөрчлөлтийг урьдчилан судлах хүрээлэн хамтран 2003 оноос Таванбогд уулын Потанины мөсөн гол, Цамбагарав уулын арын хажуугийн мөстөлд хайлалт, хуримтлал, түүнд нөлөөлөх уур амьсгалын хүчин зүйлсийн судалгааг хийж байна. Тэдний тодорхойлсноор Потаниний мөсөн голын мөс хамгийн зузаан хэсэгтээ 229 метр, хамгийн нимгэн хэсэгтээ 77 метр байна. Мөсөн гол өндөрлөг налуу хэсэгтээ 30 метр/жил, тэгш талдаа 15 метр/жил гэж тодрхойлсон байна.
Сүүлийн жилүүдэд дэлхийн дулаарлын нөлөөгөөр мөсөн гадаргын талбай эрс багасч, олон мөсөн голууд хайлж устах аюулд ороод байгаагийн нэг Потаниний мөсөн гол болж байна. Потаниний мөсөн голын хайлах үйл явц нь 20 зууны эхээр эхэлсэн бөгөөд мөстлийн хайлах хэмжээ нь 2005 онд мөсөн голын хайлах бүсэд дороос дээшлэх тутам багасаж 378-242 см болжээ. Уур амьсгалын өөрчлөлт, дэлхийн дулаарлаас шалтгаалан монголын болон гадны судлаач эрдэмтэд монголын мөсөн голууд энэ хурдаараа хайлбал 2090 он гэхэд хайлж дуусах байхаа гэж тооцоолж байна.

Цагаан дэнжийн Улаан үзүүрийн буган чулуу

Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын төвөөс чанх баруун хойш 6,5 км-т Цагаан голын хойд дэнж дээр хоёр буган хөшөө бий. Эдгээрийг 12 м голчтой, дүгрэг хиригсүүрийн төвд/ яльгүй баруун хэсэгт/ хооронд нь бараг шүргүүлэн босгожээ.GPS солибцол: N 49°00'0.16", E 089°05' 06.2"

1-р буган хөшөө. Ногоовтор туяатай хөх саарал өнгийн нимгэн хавтгай урт чулуугаар хийсэн. Өргөн хоёр талын оройн хэсэгт тус бүр нижгээд цагираг сийлсний голч нь 18 см. Түүнээс доош газарт зоогдсон хэсгийг хүртэл нэлэнхийдээ бугын дүрс сийлсэн байсан өдгөө бараг мэдэгдэхгүй болтлоо бүдгэрчээ. Газраас цухуйсан өндөр нь 238 см, өргөн нь 54 см, зузаан нь 12-19 см. 

Цагаан Хөшөөтийн хүн чулуу

Баян-Өлгий аймгийн Баяннуур сумын төвөөс зүүн урагш 13 км-т Ховд голын баруун талын тэгш сайхан дэнж дээр сүрлэг том нэгэн хүн чулуу бий. Уг хүн чулуун хөшөөг нүүрээр нь зүүн урагш хандуулан газарт зоосон байх ба цайвар өнгийн боржин чулуугаар нэлээд ур чадвартай цоолборлон дүрсэлсэн нь он цагийг элээн одоо хүртэл харьцангуй сайнаар хадгалагдан үлджээ. Чихэвчийг нь дээш сөхсөн дүгрэг малгай өмссөн агаад дугуйрсан хөмсөг, шулуун урт хамрыг нэгэн үргэлж гүвгэр зураасаар төвийлгөн дүрсэлжээ. Нүд нь зууван уртавтар гонзгой хэлбэртэй, баруун нүд нь гэмтэж бүдгэрсэн боловч зүүнийг харахад тойруулан давхар хүрээ гаргаж голд нь аньсагыг тодруулсан зураастай. Хоёр үзүүр нь ялгүй дээш эргэсэн нум хэлбэрийн живэр сахал гаргаж доор нь уруул амны зураасыг нэлээд бодитой хонхойлгон дүрсэлжээ. Чихийг тал цагираг хэлбэрээр гаргасан бөгөөд ээмэггүй.  Хоёр гараа тохойгоор нугалан хэвлийн өмнө дэрэвгэр амсартай, урт хүзүүтэй, тэгш ёроолтой цүлхэгэр ваарыг хоёр талаас шахан барьсан бөгөөд гарын хурууг тун тодорхой дүрсэлжээ. Дээлийн энгэр заам, ханцуй огт мэдэгдэхгүй боловч элдэв товруу чимэггүй нарийн цулгуй бүс бүсэлж хоёр ташаандаа нижгээд дүгрэг хавтага унжуулсан нь доороо мөн нарийн унжлагатай. Зүүн талын хавтаганы араар махир үзүүртэй нэгэн уртавтар зүйл унжина. Бүсний дороос баруун талд гурав, зүүн талд хоёр шулуун унжлага унжжээ. Хүн чулууны газрын хөрснөөс цухуйх өндөр 180 см, мөрний өргөн 83 см, зузаан 38 см.

Хар Ямаатын голын хүн чулуу

Баян-Өлгий аймгийн Улаанхус сумын нутаг Ойгорын голын зүүн талаас цутгах Хар Ямаатын голд сонирхолтой зураг дүрслэлийг өөртөө хадгалсан нэгэн хүн чулуу бий. Хүн чулууг зүүн урагш хандуулан зоосон байх бөгөөд толгойн хэсэг нь нилээд гэмтсэн байна. Гэмтлээс улбаалан толгойн дээд хэсэг, баруун нүд, хөмсөг нь гэмтсэн тул ямар байсныг тодорхойлох аргагүй болсон бол хамрын үзүүр, эрүү нь бүтэн үлдсэн байна.
Бүтэн байгаа хэсгээс ажиглахад том нүдтэй, өргөн дугариг цайрайтай, шувтан урт эрүүтэй, үзүүр нь тахирлан эргэсэн живэр сахал, амны хэлбэрийг хонхойлгон гаргаж дор нь ооч сахлыг дүрсэлсэн бололтой доош хандсан гурвалжин дүрс сийлж өгсөн байна. Зүүн гараа тохойгоороо нугалан цээжний өмнө махир чинжаал хутгыг үзүүрийг нь дээш харуулан барьсан.

Зүйлийн буган чулуу

Завхан аймгийн Яруу, Эрдэнэхайрхан сумын зааг Зүйлийн бригадаас хойш 5 км-т нэгэн сонирхолтой хүн чулууг үзэж сонирхон зургийг нь авснаа толилуулж байна. Ягаан боржин чулуугаар хийсэн уг чулуунд буган чулуунд дүрслэгддэг зүйлсийг нилээд тодорхой дүрсэлснээс гадна хүний нүүрийн хэлбэрийг тодорхой дүрсэлж өгсөн нь сонирхол татсан. Хүний нүүрний хэлбэрийг дүрсэлсэн буган чулуу Монголд хэд хэд бүртгэгдсэн байдаг ба судлаачид үүнийг Түрэгийн үед буган чулууг хүн чулуу болгон засаж янзалж байсан болох талтай гэж үздэг. Ерөнхийдөө буган чулуун хөшөөг тахил тайлгын зан үйлд хүнийг төлөөлүүлэн бүтээсэн нь хожим түрэгийн үед уламжлагдан хүнийг илүү бодитойгоор дүрслэн хүн чулуу босгох болсон гэж судлаачид үздэг.   GPS солибцол. N48°02'34.0", E096°15'53.3".  Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумаас Яруу сум, Яруугийн Хаг нуур орох төв замаас холгүй уг буган чулуу байрлана.

Буган хөшөө чулуу

Буган хөшөө бол хүрэл зэвсгийн үеийн хамгийн үнэт дурсгалуудын нэг агаад он цагийн хувьд МЭӨ V мянганаас МЭӨ I-ны үед холбогдоно. Евразийн өргөн уудам тал нутаг 700 орчим буган хөшөө чулуу олдсоны 550 орчим Монгол улсын нутаг дэвсгэрт байдаг. Буган чулуун хөшөө гэж тусгайлан засаж янзалсан дөрвөн талт гонзгой чулууг гурав зааглан ихэвчлэн эсрэг харсан хоёр талын орой хэсэгт нэг юмуу хоёр том дугуй, эсвэл том, жижиг хоёр дугуй дүрс сийлж, түүний доогуур олон жижиг хонхор гарган зааглаад доош нь бүс хүртэлх голын зайд сүрэг бугыг уран гоёор дүрслэхээс гадна цөөн тохиолдолд адуу, гахай, ирвэс, янгир зэрэг амьтдыг бугатай хамт болон дангаар нь дүрсэлж, бүснээс олон төрлийн зэр зэвсэг зүүж, ойр орчимд нь нум сум зэргийг сийлсэн байдаг. Буган чулууны хэлбэр хийцээс хамааран гурван хэсэгт хуваана.

Дааган дэлийн буган чулуу

• Монгол-Өвөр Байгалийн загварт бугын дүрст хөшөө
• Саян-Алтайн амьтны бодит дүрслэлт буган хөшөө 
• Ази-Европын амьтны дүрслэлгүй хөшөө хэмээн гурван үндсэн хэсэгт ангилсан юм.

Буган хөшөө нь хүнийг төлөөлүүлж байгуулсан байгууламж юм. Төв азийн цээжинд оршиж байсан эртний улс үндэстнүүдээс гаралтай гэж үздэг. Яагаад буга болон бусад амьтдыг дүрсэлсэн бэ? – Хүрэл зэвсгийн үед хүмүүс бугыг ихээхэн шүтэж байсан бөгөөд дайчин баатар эрс, язгууртанууд нь бие дээрээ амьтаны дүрслэлт шивээсийг биен дээрээ шивдэг байжээ. Энэ нь тэдний зэрэг дэв, баян чинээлэг байдлын илэрхийлэл болдог байв. Үүнийг Алтай, Саяны бүс нутгаас олдсон пазырыкын шивээст хүний булшнууд баталж байдаг. Эрдэмтдийн судалгаагаар буган чулуу болон хиргисүүрийг байгуулахдаа тэнд нь адуугаар тайлга үйлддэг байж. Буган чулууны доороос, хиргисүүр дотроос адууны толгой, хүзүүний яс их гарч байна. Нас барсан хүний сүнс жигүүрт хурдан хүлгийг унан тэнгэрт хүрдэг гэсэн эртний шүтлэгтэй холбоотой юм.

Хадны сүг зураг

Хүн төрөлхтөн хад чулуунд зураг дүрслэлийг хуучин чулуун зэвсгийн дээд үеэс эхлэн зурж эхэлсэн байдаг. Энэ үеийн зарим зураг дүрслэлийг Хойд цэнхэрийн агуй болон, Рашаан хадны зураг дүрслэлээс харж болно. Хадны сүг зургийг зосон ба сийлмэл гэж 2 ангилдаг байна. Зосон зураг нь Өвөр байгаль,Төв болон Дорнод Монголын нутагт өргөн тархсан бөгөөд агуулгын хувьд олон янз байдаг бөгөөд МЭӨ 2-р мянганаас МЭӨ III зуунд холбогдоно. Монгол нутагт хадны сүг зураг дүрслэлийг агуулсан газар орон маш олон байдаг. Хадны сүг зураг нь үндсэндээ өнгөрсөнд хүргэх гарц, асар үнэ цэнэтэй зурган бичиг юм. Судлаачид хадны сүг зургийн хийц, технологийг судлан аль цаг үед бүтээгдсэн болохыг нь тогтоодог. Хадны сүг зургийг ажиглан уншиснаар дараах зүйлсийг олж мэдэх боломжтой.

• Хэдий үед ямар багаж хэрэгслээр уг зураг дүрслэл бүтээгдснийг.
• Тухайн цаг үед ямар амьтад энэ газар зонхилж байсныг. 
• Хүн төрөлхтөн хэдийд амьтдыг гаршуулж, уналга эдэлгээнд ашиглаж эхэлснийг. 
• Хэдийд шинэ төрлийн багаж хэрэгсэл, тоног төхөөрөмж ашиглаж эхэлснийг. 
• Нийгмийн байгууллын үе шатуудыг. Тухайн үеийн нийгмийн зохион байгуулалт зэргийг төвөггүй судлан мэдэх боломжтой.

ТАХИЛТЫН ХҮННҮГИЙН БУЛШ

Гурван Цэнхэрийн агуйн орчимд эртний хүний 13 булш бий. Тэдний нэг болох Тахилтын хотгорын булшийг археологичид эрдэм шинжилгээ, судалгааны зориулалтаар малтжээ. Булш нь 4 метр үүдэвчтэй, 13 метр урт, 7 метр өргөн чулуун дараастай байжээ. Малтахад 9 удаа нуралт үүсэж хүндрэл учирч байсны хамт 6000 шахам чулуу, 150 шоо метр шороог нүхнээс гаргасан байна. Булшийг 11 метр гүн малтахад 2 метр өргөн, 4 метр урт модон байгууламж гарч иржээ. Булшийг голын сайрын том чулуу болон шороогоор 2 метр орчим зайтайгаар 5 үе доторлосон байв. Оршуулсан хүн нь 20 гаруй насны гүнж байсан байна. Модон байгууламжийг 25 см зузаан зургаан дүнзийг заадаслан хийжээ. Түүндээ шарилыг байрлуулж толгойг нь Алтан гадас одны зүг харуулж тавиад баруун чихэнд нь алтан ээмэг зүүж толгой талд нь таван морины толгой байрлуулсан байв. Булшинд 65 см өндөртэй шавар ваар, сүйх тэрэгний хүрэл хэрэглэлүүд, төмөр сэлэмний хугархай, торго, даавуун эдлэлийн хэсэг, хүрэл нүдүүр, төмөр амгайвч, зарим нэг гоёл чимэглэлийн алтан эдлэл, номин эдлэл, эд өлгийн зүйл байжээ. Энэ булш нь одоогоос 2000 жилийн тэртээх үед холбогдох Хүннүгийн булш болохыг эрдэмтэн археологичид тогтоожээ. Жуулчид, археологичдын сонирхлыг Тахилтын хотгорын Хүннүгийн булш татсаар байна.

Хөшөө Цайдамын Музей

Орхон голын хөндий Цайдам нуурын баруун биед орших Хөшөө Цайдам хэмээх газрын нэр дэлхийн түрэг судлаач эрдэмтдийн зүрх сэтгэлийг соронздон татах болсоор даруй зуу гаруй жилийн нүүрийг үзжээ. Одоогоос мянга гаруй жилийн тэртээ Монголын уудам талаас Хар тэнгис хүртэлх уудам их нутгийг эзэгнэн, Орхон голоор төвлөрсөн хүчирхэг хаант улсыг байгуулсан түрэг угсаатны нэн хүчирхэг мандал бадралын цагт улс орноо мэргэн ухаанаар удирдан захирч явсан Билгэ хаан, түүний төрсөн дүү, цуут жанжин Күли-Тегин нарын гэрэлт хөшөө бүхий тахилын сүрлэг онгонууд чухам энэ нутгаас илрэн олдсоны учир болой. Хөшөө Цайдамд буй VI-VII зууны үед холбогдох Дорнод Түрэг улсын хаадын нэг Билгэ, түүний дүү Кули-Тегин нарт зориулан босгосон тахилын онгон нь дэлхийн түрэг судлал, Төв Азиин археологийн судалгаанд онцгой байр суурийг эзэлдэг түүх, шинжлэх ухааны үнэ цэнэтэй дурсгал юм. 

Алтан титэм

Эртний Түрэгийн хоёрдугаар хаант улсыг үндэслэн байгуулагч Эльтерес хааны хүү Могилян, түүний хаан цол нь "Билгэ" бөгөөд тэрээр 683 оны сүүлчээр төрж, 710 онд хаан ширээнд суун олон овог аймгийг нэгтгэж, хөрш ээргэлдээ орнуудтай найрамдалт харилцаа тогтоон, хилийн худалдааг хөгжүүлж, Түрэг улсын төрийг бэхжүүлэн эдийн засаг, соёлыг хөгжүүлэхэд их хувь нэмэр оруулсан байна. Түүний дүү Кули-Тегин нь 684 онд төрөн 16 настайгаасаа төрийн үйл хэрэгт оролцсон ба 716 онд ах Билгэ-г хаан суухад хүчин зүтгэж, улс төр, эдийн засаг, гадаад бодлогьг хэрэгжүүлэх, улс орныхоо тусгаар тогтнолыг бэхжүүлэхэд хүч авьяасаа зориулсан цэргийн нэрт жанжин, улс төрийн зүтгэлтэн байжээ. 731-734 онд тэднийг нас барахад Орхон голын хөндий Цайдам нуурын баруун бие газарт тахилын онгон сүм бүхий тахилын цогцолборыг байгуулсан байна. Эдүгээ энэ цогцолбор дурсгалд тэдний гэгээн дурсгалд зориулан босгосон гэрэлт хөшөөд болон хүн, хонь, арслангиин дүрс бүхий чулуун дурсгалууд, шувуу, хээ угалзны дүрстэй тахилын чулуун хавтан хашлага зэрэг тахил үйлдэх чулуун дурсгалууд үлджээ. 

Хүйсийн Найман нуур

Өвөрхангай аймгийн Уянга, Бат-Өлзий сумын нутаг Хангайн нурууны баруун урд хэсэгт, далайн түвшнээс дээш 2700-3165м өргөгдсөн өндөр уулсын дунд галт уулын дэлбэрэлт, газрын тектоник хөдөлгөөнөөс үүссэн тэвшин хэлбэрийн хөндийд орших Ширээт, Халиут, Бугат, Хаяа, Хүйс, Шанаа, Мухар, Дөрөө гэсэн хоорондоо газрын гүний судлаар холбогдсон цэнгэг усны их нөөц бүхий байгалийн өвөрмөц тогтоцтой үзэсгэлэнт газрыг Хүйсийн Найман нуур гэдэг. Хүйсийн Найман нуур орчмын байгалийн үзэсгэлэнт газрыг 1992 онд улсын тусгай хамгаалалтанд авч, УИХ-ын 1995 оны 26 дугаар тогтоолоор дурсгалт газар болгон баталжээ. Хамгаалалтын үйл ажиллагааг Орхоны хөндийн байгалийн цогцолборт газрын хамгаалалтын захиргаа хариуцдаг. Нуурын хөндийг хүрээлэн Урт жалгын тогоо, Довын тогоо, Ар битүүтийн тогоо, Ногоон нуурын тогоо нэртэй сөнөсөн галт уулын тогоонууд байдаг ба эргэн тойрон их хөвч тайгаар хүрээлсэн сүрлэг өндөр уулстай. Ойн санд хуш, шинэс зэрэг шилмүүст мод зонхилно. Мөн нөөц нь эрс хомсдсон олон зүйлийн эмийн ургамал ургадгаас гадна 18 зүйлийн хөхтөн, 39 зүйлийн шувуу байнга болон нүүдлийн хэлбэрээр амьдардаг. Хангайн гол нурууны хэсэг болох Шурангын, Гятрууны, Битүүтийн, Зэс улаан, Цэгээний хуниас, Ивийн зэрэг уулсын араар Орхон голын эхэнд их ой хөвчит уулсын ам хөндийг дүүргэн орших нуурууд нь Хангайн арын Ханбаян гэдэг галт уул дэлбэрч гарсан халуун хайлмал бодис нь царцаад Цагаан-Азарга голын урсгалыг хаахад бий болсон усан сан гэж үздэг. Хүйсийн Найман нуур нь Монгол орны байгалийн үзэсгэлэнт газруудын нэг тул зуны улиралд тийш зорих гадна дотны аялагч, жуулчдын хөл хөдөлгөөн их байдаг.

Нагалхаан уул

Наглхаан уулын овоо

Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт 3076га талбай эзлэн орших Нагалхаан уул нь Монгол орны хээрийн бүсэд орших уулын хээр, ойт хээрийн бүслүүр хосолсон өвөрмөц тогтоцтой байгалийн үзэсгэлэнт газар юм. Анх 1957 онд АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн 31 дүгээр зарлигаар дархалжээ. Нагалхаан уулын голлох өндөрлөгүүд нь далайн түвшнээс дээш 1700-1800 м өргөгдсөн байдаг. 

Нагалхаан нь геологийн тогтоцын хувьд герциний атриат уул юм. Хэнтийн уулархаг мужийн хамгийн өмнө захын модтой уулын нэг бөгөөд үнэмлэхүй өндөр нь 1970м. Нагалхааны ар шинэсэн ой модтой, баруун зүүн хажуу болон энгэрээрээ модгүй нүцгэн жинхэнэ уулт хээр ба бэл хормойгоороо агьт хээр тал нутаг болно. Нагалхаанаас зүүн урагш 14-15км зайтай хэсэг нарсан ойтой Нарст уул байдаг ба энэ нь Монгол орны хамгийн урд орших Хэнтийн уулархаг мужийн нарсны өмнөд хилийн зааг юм. Энд шинэснээс гадна ойн зах, хадны ар зэрэг газраар улиангар, улиас, хус, цагдуул гэх мэт мод бут бага зэрэг байна. Энэ ууланд дэгд, бамбай, таван салаа, тарваган шийр, сөд, ганга, нохойн хошуу, мэхээр, айргана элбэг ургана.

Төв Азийн усны хүйс - Хөндлөн уул

Ус хагалбарын цэг дээрхи багана

Монгол Улс газар нутгийн байршлаараа усны гурван том хагалбарын заагт,  харьцангуй өндөрлөг, Ази-Номхон далайн бүс нутгийн хамгийн хур тунадас багатай, хуурайшилт ихтэй хэсэгт оршдог. Төв Азийн усны хүйс цэг буюу Хойт мөсөн далайн ай сав, Номхон далайн ай сав, Төв Азийн буюу гадагш урсгалгүй ай савыг огтлол цэг нь Улаанбаатар хотоос холгүй 60 гаруйхан км-т Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт орших Хөндлөн хэмээх ууланд бий. Хойт өргөрөгийн 47°39'07, дорнод уртрагийн 107° 31'28-ийн газарзүйн солбицолд Хөндлөн уулын орой дээр далайн түвшнээс дээш 1854 метрт гурван талт баганан тэмдэглэгээ байх бөгөөд баганын гурван тал нь Хойт мөсөн далайн ай сав, Номхон далайн ай сав, Төв Азийн буюу гадагш урсгалгүй ай савыг төлөөлүүлэн хийсэн аж. Хан Хэнтийн нуруунаас эх авсан гурван голын нэг Онон гол Амар мөрөнд цутган урсч Номхон далайд цутгадаг, Хэрлэн гол нь Далай нуурт цутгадаг тул Төв азийн гадагш урсгалгүй ай савд багтдаг, Туул гол нь Сэлэнгэ мөрөнд цутган Байгал нуурт хүрээд Хойд мөсөн далайд цутгадаг. Хэнтийн нуруунаас эх авсан эдгээр голууд бие биедээ цутгадаггүй Төв азийн цэнгэг усны хагалбарыг үүсгэдэг байна. 

Энэхүү цэгийг анх БНМАУ-ын Усны аж ахуйн яамны харъяа Усны хайгуул төсөл, Эрдэм шинжилгээний хүрээлэн Бүгд найрамдах Унгар ард улсын усны институттэй хамтран хийсэн эрдэм шинжилгээ судалгааны ажлын хүрээнд 1971-1975 оны хооронд нээн тогтоосон болно.  

Монгол орны ашиглах боломжтой усны нөөцөөс 17.7 тэрбум шоо метр буюу 51.5 хувь нь хойт мөсөн далайн ай савд, дөрвөн тэрбум шоо метр буюу 11.8 хувь нь Номхон далайн ай савд, 12.6 тэрбум буюу 36.7 хувь нь Төв азийн гадагш урсгалгүй ай савд ноогддог гэсэн сонирхолтой мэдээлэл байдаг юм байна. Монгол Улсын усны нөөц нь нутаг дэвсгэрийн хувьд жигд бус тархалттай, зарим бүсийн усны чанар эрүүл ахуйн шаардлага хангадаггүйгээс гадна гол мөрний ус нь ихэнхидээ тус улсын хилээс гадагшаа урсдагаас шалтгаалан усны нөөцөөр бага, хязгаарлагдмал орны тоонд ордог.

Монголын уулчин ОУХМ С.Бат-Эрдэнийн Эверестийн оргилд гарсан бичлэг.

Монголын уулчин ОУХМ С.Бат-Эрдэнийн Эверестийн оргилд гарсан бичлэгийг орууллаа. Энэхүү бичлэгийг С. Бат-Эрдэнэ дэлхийн дээвэр Эверест ууланд авирч байхдаа хийсэн байна.  

ОУХМ С. Бат-Эрдэнэ Эверестийн оргилд гарсан Монголын гурав дахь уулчинболлоо.

Монголын гурав дахь уулчин дэлхийн дээвэр Эверестийн оргилыг эзэлсэн баяртай мэдээг дөнгөж сая хүлээж авлаа. Дөрөвдүгээр сарын 8-нд эх орноосоо мордсон ОУХМ С.Бат-Эрдэнэ багийнхны хамт өнөөдөр өглөө Эверестийн оргилд хүрсэн байна. Энэ тухай товч мэдээллийг С.Бат-Эрдэнийн авиралтын гадаад харилцаа, бэлтгэл ажлыг хариуцан ажилласан “Монголиа Экспедишнс” компанид “Everest North Cole International Expedition 2012” экспедицийн ширпагаас арваад минутын өмнө утсаар өгсөн байна.

Ширпа багийн авиралтыг амжилттай болсон гээд Монголын уулчин С.Бат-Эрдэнэ Эверестэд гарсныг мэдэгджээ. Манай уулчин “Everest North Cole International Expedition 2012” экспедицийн бүрэлдэхүүнд багтан, Канад, Испани, Балбын долоон уулчинтай хамтран Түвдийн талаас авиралтаа эхлүүлсэн юм. Уулчид яг хэдэн цагт оргилд гарсан тухай дэлгэрэнгүй мэдээлэл одоогоор ирээгүй байгаа бөгөөд оргилоос уруудаж яваа бололтой. Өчигдөр 18.40 цагт авсан мэдээллээр бол уулчдын багийнхан 8200 метрээс өндрийн дайралтаа эхлэхээр бэлтгэж байсан юм.

Орхон аймгийн Уулын спортын холбооны тэргүүн, ОУХМ С.Бат-Эрдэнэ Монгол орныхоо өндөр цаст оргилуудад авирч байсны дээр Японы Фүжи уул, Европ тивийн ноён оргил Эльбрусын оргилд 2010 онд авирч байсан юм. Түүний Эверестийн оргилыг эзлэх түүхэн авиралтыг “Эрдэнэт үйлдвэр” ХК, Орхон аймгийн ЗДТГ, “Эрдэнэт” үйлдвэрийн засвар угсралтын цех, “Хангарьд” клуб ажиллажээ.

Монгол Улсын Гавьяат тамирчин Готовдоржийн Өсөхбаяр хамгийн анхлан 2005 оны тавдугаар сарын 30-ны өдөр эх орныхоо далбааг Эверестийн оргилд мандуулж байсан бол Гавьяат тамирчин Бадамгаравын Гангаамаа 2011 оны тавдугаар сарын 21-нд энэ амжилтыг давтаж байлаа. Тэгвэл 2012 оны тавдугаар сарын 19-ний энэ өдөр Монголын гурав дахь уулчин Дэлхийн зулайд мөрөө тамгаллаа.

Авиралтын тухай дэлгэрэнгүй мэдээллийг бид “Монголиа Экспедишнс” компанийн тусламжтайгаар цаг тухайд нь хүргэх болно.

Пазырык - Пазырыкчууд гэж хэн бэ?

Пазырыкын шивээст хүний тухай. Төмөр зэвсгийн эхэн үе МЭӨ VII-III зуунд Евразийн тал нутагт бие биетэйгээ адил төстэй нүүдэлчдийн олон соёл оршин байсан Монгол, Байгал нуурын наад бие нутагт дөрвөлжин булштангууд, Тувад уюукчууд, Алтайд Майэмир, пазырыкчууд, Дундад Ази, Казакстанд Сакууд, Минусын хотгорт Тагарчууд, Хар Тэнгис орчимд Скифчууд амьдарч байсан ба эдгээр соёлуудыг багцалж скиф хэлбэрийн соёлууд гэх буюу Скиф-Сибирийн ертөнц гэж нэрлэдэг. Судлаачид Оросын нутаг дэвсгэрт энэ үеийн олон археологийн соёлыг нээн судлаад байгаагаас Минусын хотгорт тагарын соёл, Тувад Аржаны ба уюукийн (саглыний соёл) соёл, Алтайд майэмирийн ба пазырыкийн соёлыг өргөн хүрээтэй судлаж ирлээ. Монгол Алтайтай хил залгаа Орос, Хятад, Казахстаны Алтайд МЭӨ VI-II зуунд холбогдох соёлыг пазырыкийн соёл гэж нэрлэнэ.

Пазырыкчууд гэж хэн бэ? - Эртний хятадын түүх сударт нэр нь гардаг юэчжи нар юм гэж судлаачид үздэг. Пазырыкчууд бол хагас нүүдэлчид. Тэд голчлон мал аж ахуй эрхэлдэг байсан бөгөөд мал аж ахуйгаас гадна газар тариалан, загас агнуур тодорхой үүрэгтэй байсныг үгүйсгэх аргагүй. Мөн гар урлал өндөр хөгжсөн байсан нь пазырык булшнаас гардаг олдворууд, урлагийн бүтээлүүд гэрчилдэг. Тэд антропологийн хэв шинжийн хувьд монгол, европ төрхтний холимог бөгөөд жирийн иргэдийн хувьд европоид төрх давамгайлдаг бол язгууртны дунд монголоид төрх давамгайлдаг байжээ.

Нийгмийн зохион байгуулалтын хувьд нарийн бүтэцтэй давхраажсан болох нь "хаадын булш" ба жирийн иргэдийн булш хэмжээ хэлбэр, дагалдуулсан эд өлгийн зүйлийн хувьд эрс ялгаатай байдгаас харагдаж байдаг. "Пазырык" гэдэг үг нь Оросын Алтайд байх нэгэн асар том булшны нэр бөгөөд уг булшийг 1929 онд С.И.Руденко нар малтаж судалсан байна. Үгийн утга нь монголчилбол "булш" гэсэн үг бололтой. Монголын мончок-тува нар булшийг "бажираг" гэж хэлдэг байна. Эрдэмтэд пазырыкийн соёлын он цагийг VII-V, VII-VI, VIII-VI, IX-VI, IX-VII зуун гэхчлэн янз бүрээр тогтоож байгаагаас А.С.Суразаков нарын эрдэмтдийн дэвшүүлсэн санал олонхийн дэмжлэгийг авснаар дараах үеүдэд хуваадаг.

Орхон голын Улаан Цутгалангийн хүрхрээнд мөсний авиралт зохион байгууллаа.

Монголд анх удаа  Адал явдалт аялал жуулчлалын MONGOLIA EXPEDITIONS компани, Монголын Уулын хөтөчдийн холбоо хамтран мөсөн хананд авирах уулчдын цугларалт, авиралтыг Монгол орны байгалийн үзэсгэлэнт газруудын нэг Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий сумын нутаг Орхон голын Улаан-Цутгалангийн хүрхрээнд 2012 оны 02-р сарын 11-12 ны өдрүүдэд амжилттай зохион байгууллаа‎.  Уг авиралтанд Монгол улсын гавъяат тамирчин Г.Өсөхбаяр тэргүүтэй Улаанбаатар, Эрдэнэт хотын нийт 18 уулчин залуус оролцож мөсөн хананд авирах техник, туршлагаасаа хуваалцлаа. Хэдийгээр Монголын уулчид ганц нэгээрээ мөсөн хананд авирч байсан ч энэ удаагийнх уулчид хооронд туршлага солилцох анхны нэгдсэн цугларалт байснаараа онцлогтой. Энэ удаагийн цугларалтанд Улаанбаатар, Эрдэнэт хотын залуус оролцсон ч дараа дараагийн авиралтанд өөр олон газраас залуус ирж оролцох байх гэж бодож байна. Мөсний авиралтыг өндөр уулын мөсөнд авирах, голын хүрхрээний мөсөнд авирах гэж ерөнхийд нь хоёр ангилдаг.  Авиралтын үеэр бид Орхон голын Улаан Цутгалангийн хүрхрээний мөсөн авиралтын зэрэг ангилалыг тогтоолоо. Улаан Цутгалангийн мөсөн хананы өндөр 24 метр, 85-90 градус эгц тул мөсөн авиралтын WI5 /water ice/ ангилалд хамааруулж үзлээ. Мөсөн авиралтын ангилал, зэрэглэлийг тогтоосон олон аргууд байдаг бөгөөд Канадын систем нь Монголын нөхцөлд нилээд ойр юм шиг санагдсан. Бид авиралтаа оройн хамгаалалт буюу top rope тавьж  хийлээ. Монголын өвөл их хүйтэн тул мөс маш хатуу, ice axe буюу мөсний сүх цохиход сайн зоогдож өгөхгүй, мөн мөс их бутарамтгай байлаа. Дороос шрупп ашиглан хамгаалалт тавин авирч үзсэн боловч мөсний хөлдөлт их сийрэг, унжиж хөлдсөн тул шрупп сайн тогтож өгөхгүй байсан тул үндсэндээ авиралтыг top rope /орой дээр нь хамгаалалт тавих/ тавьж авирахаар шийдэж авиралтыг хийсэн. Хүрхрээнд авирах авиралтын салхийг Эрдэнэтийн уулчин ОУХМ С. Бат-Эрдэнэ эхлүүлж дараагаар нь залуу уулчид авиралтыг хийсэн. Мөн Эрдэнэт хотоос ирсэн залуу уулчин Отгоо гэх бүсгүй Улаан Цутгалангийн мөсөнд авирсан анхны эмэгтэй болсон. Авиралтын үеэр мөн мөсөнд авирах тэмцээн зохион байгуулж аваргаа шалгарууллаа. Тэмцээнд нийт баг оролцсоноос Улаанбаатар хотын Г. Жангар ахлагчтай баг түрүүлж шилжин явах цомыг гардан авлаа.  Сүүлийн жилүүдэд Монгол улс өвлийн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх тал дээр нилээдгүй олон санаачлага гаргаж буй бөгөөд бид энэ авиралтыг хийснээр Монголын аялал жуулчлалд нэн шинэ болох нэгэн бүтээгдэхүүнийг бий болгох нэгэн санаачлагыг гаргалаа. Энэ тал дээр Mongolia Expeditions компани гадаад дотоодын аялал жуулчлалын компаниудтай хамтран ажиллахад бэлэн байна.  Монгол улсад мөсний авиралтыг Улаан Цутгалангийн, Рашаантын, Бага Түргэний, Гоожуурын хүрхрээнд зохион байгуулах боломжтойгоос гадна Говь Гурван Сайхан уулын Мухар Шивэртийн амны мөсөнд авиралт хийж болох юм. хэрэв та бүхэн өөр мөсөн хана тогтдог газар орон байвал бидэнд газар орны мэдээллийг хуваалцаарай. Монголын өндөр уулын бүсэд Алтай Таван Богд, Хархираа Түргэний уулс, Асгат Түргэний уулсад хавар 3-5 сарын хооронд авиралт хийхэд салхины нөлөөгөөр маш их мөстөлт тогтсон байдаг. Иймд оргилыг эзлэхэд уулчнаас  мөсөнд авирах техник ур чадварыг шаардана. Ялангуяа Алтай Таван Богд уулын Цагаан Суварга оргил, Хархираа Түргэний уулын Цагаан Дэглий оргил нь уулчдаас мөсөнд авирах техник чадварыг шалгасан оргилууд болно. Монголд мөсний авиралтыг хөгжүүлэх боломж өндөртэй үүнд Монголын урт өвөл  хамгийн чухал нөлөөг үзүүлнэ. Нэг санаа хэлэхэд Монголд 10-р сарын сүүлээс 4-р сарын эхэн хүртэлх хугацаанд хиймэл мөсөн ханыг Улаанбаатар хотын төвд Хүүхдийн паркад эсвэл SKY RESORT цанын баазад  байгуулаад, түүндээ мөсний авиралтыг зохион байгуулбал хүүхэд залуус олноор сонирхож, чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх өвөрмөц шинэ стил бий болгон хөгжүүлж болох юм. АНУ, АНГЛИ, КАНАД зэрэг улс орнуудад ийм жишээ бэлхэн байдаг. Эхний цугларалт авиралтын үеэр ажиглаж байхад Монголд энэ авиралтыг зохион байгуулах, зааж сургах багш, дасгалжуулагч гэх мэт хүний нөөц нь бэлэн байгаа нь харагдсан. Авиралтын багаж хэрэгсэлээр бага зэрэг дутмаг байсан ч энэ бол шийдэж болох асуудал. Хамгийн гол нь мөсөн хана барих, гэхдээ энэ нь тийм ч их хөрөнгө шаардагдах зүйл биш. Хэдийгээр дээр өгүүлсэн газар орнуудад очоод авирч болох ч Улаанбаатараас их хол тул хөрөнгө мөнгө их орно, тэгээд ч олныг хамарсан ажил болж чадахгүй. Мөсөнд авирах спортыг Монголд хөгжүүлэх, олон нийтэд сурталчилан таниулах зорилгоор MONGOLIA EXPEDITIONS компани, Монголын Уулын хөтөчдийн холбоо хамтран мөсөн авиралтыг жил бүр уламжлал болгон зохион байгуулж байхаар боллоо. Бидний энэ удаагийн авиралтыг ивээн тэтгэж оролцсон MCS COCA COLA-гийн хамт олонд талархал илэрхийлье. Энэ авиралтын  санал бодлоо солилцох, цаашид зохион байгуулагдах аялалд оролцохыг хүсвэл бидэнд хандаарай. Info@mongolia-expeditions.com

ХЭРЛЭН БАР ХОТ

Улаанбаатараас Чойбалсан орох замд (Чойбалсан хотоос баруун тийш 12 орчим км газар) машин замын урд зах дээр тоосгоор барьсан өндөр суврага алсаас сүндэрлэн харагдана. Суврагын дэргэд явж очиход хэрэм бүхий хотын ор байна. Хэрэм нь дөрвөлжин хэлбэртэй, баруун талын ханын урт нь 1900м, хойт ба зүүн ханын урт нь тус бүр 1700м, урд хана нь 1530м байжээ. Хэрмийн өндөр нь одоо 1,5-2м, зузуаан нь 3-3,5м байна. Их хэрмийн гадна талд харуулын хараат цамхаг 3 байсан, үүний нэг нь хэрмийн баруун талд, хоёр нь зүүн талд байсан байна. Их хэрмийн өмнөд хэсэгт 5 давхар суврага нэг байсан ба мөн тусгай өндөр довжоон дээр барьсан чулуун хэрэмтэй дөрвөн том барилга бас том жижиг суврагын ор суурь 10 гаруй байжээ. Их хэрмийн гадна 7 давхар суврага бас байсан ажээ. Хэрлэн бар хотыг 1955 онд бага зэрэг малтаж шинжилсэн байна. Шинжилгээний ажлыг их хэрмийн дотор байгаа чулуун хэрэм бүхий дөрвөн барилгад зориулсан байв. Бас нэг суврагын орыг мөн малтаж шинжилжээ. Шинжилгээний дүнгээс үзэхэд энд чулуугаар барьсан дөрвөн сүм байсны гол их сүм нь чулуун хэрмийн хоймор байжээ. Дуганууд нь 4-6 баганатай өнгийн паалантай шатаасан хөх тоосго ба шавар баримал хээ угалзаар нарийн чимэглэгдсэн тансаг сайхан зүйл байжээ. Сүмүүдийн дотроос олон төрлийн хээ угалзаас гадна хүн мал болон луу, зээбад зэрэг юмсын дүрс олон гарчээ. Хэрлэн Бар хот нь 10-11 дүгээр зууны үед байсан Кидан улсаас тус улсын нутагт байгуулсан олон хотын нэг бөгөөд Кидан улсад Бүддийн шашин их дэлгэрч олон лам нар бүхий сүм хийдүүдтэй байсан гэж түүхийн тулгар бичгүүдэд гардгийг батлаж байна. Дээр дуррдсан хот ба сүмийг 1731 онд монголоор явсан хятад жуулчин Гүн-чжи-яо (Хоу-чу-сай-лу) үзэж тэмдэглэсэн байна. Түүний суврага, сүмийн тухай үгүүлсэн зүйлийг малтлагаас гарсан дурсгалууд баталж байна. Киданы энэ хотын суурь түүхчдийн сонирхолыг ихээхэн татах чухал нэг дурсгал тул улсаас эрхэмлэн хамгаалж байдаг болно. гэсэн энэ баримтыг 1959 онд бичиж үлдээсэн нь Шинжлэх Ухааны Академийн хөмрөгт хадгалагдаж байна. GPS солибцол. N 48°3'17.2" E113°21'51.6"

Дарийн утаа - Мэргэн бууч аялал амжилттай болж өнгөрлөө.

Дарийн утаа - Мэргэн бууч аялал 1-р сарын 14-ний өдөр Таван Толгой дахь цэргийн сургалтын төв дээр амжиллтай болж өнгөрлөө. 

Та хэр мэргэн бууч вэ? Буудлагын зэвсгээр буудаж үзсэн үү?
Бид та бүхэнд Монголын Зэвсэгт Хүчний зэвсэглэлд байгаа ПМ, АКМ, СВД зэрэг буудлагын зэвсгээр зориулалтын буудлагын талбайд, мэргэжлийн зааварлагч нарын удирдлага дор байлдааны буудлага хийх боломжийг олгож байна. Та бүхэн сонирхвол энэ аялалд өргөнөөр оролцоорой.

Аяллын хөтөлбөр:
Өглөө 10 цагт Баянгол Зочид буудлын "Б" байрны урд талбай дээрээс Таван Толгойн цэргийн сургалтын төвийн зүг хөдлөх, 55 км явна. Таван Толгойн буудлагын талбай дээр ирнэ. Буудлагын зэвсгээр хэрхэн буудах талаар зааварлагч офицер зааварчилгаа өгнө. Офицерын хувийн зэвсэг болох Пистолет Макаров ПМ - 3 сум 25 метрт байрлах цээжин бай буудах, АКМ буюу Автомат Калашниковоор 3 сум, мэргэн буучийн винтов СВД -гээр 3 сум буудна. Цэргийн өдрийн хоол иднэ. Буудлагын бусад зэвсэгтэй танилцаж, зургаа татуулах боломжтой.

Тухайн өдрийн цаг агаарын мэдээллийг эндээс үзнэ үү. http://www.tsag-agaar.mn/

Хөөмэй - Хөөмийн аялгуу

Монгол хөөмий нь дуу хөгжмийн урлагийн нэгэн төрөл юм. Хөөмий нь маш эртнээс бий болсон гэдэг боловч одоог хүртэл үүссэн хугацааг нь тодорхойлж чадаагүй байгаа ажээ. Хөөмий гэсэн нэр томъёог янз бүрээр тайлбарладаг. Зарим хүмүүс хөөмийг “авиа дуурайх урлаг” гэж нэрлэдэг. Хөөмий бол судлаачдын анхаарлыг нэн ихээр татдаг урлагийн төрөл юм. Хөөмий үүсэхэд Монгол үндэстний байгаль дэлхийгээ шүтэн дээдэлдэг заншил нь их нөлөөлжээ. Ард түмний хөгжим яруу найргийн мэдрэмж, төвөнхөөр дуулах онцгой чадварын дүнд бий болсон урлаг юм. Байгаль дэлхийгээсээ урам зориг, хүч тэнхээгээ олж авдаг ард түмэн зөвхөн байгалийн дуу авиаг дууриах бус түүний мөн чанарт нэвтэрч чадан энэхүү гайхамшигт урлагийг бий болгожээ. Тийм учраас хөөмий нь Монгол үндэстний баяр наадам, ахуйн уламжлал, ёс, дэг жаягийн салшгүй хэсэг болжээ. Монгол хөөмий монгол газар нутагт өөрийн онцлогийг хадгалан хөгжиж, төрөл зүйлийн хувьд ч хамгийн баялаг болжээ. Монголын хөөмийчид дуулах ур чадвараараа дэлхийн судлаачдын анхаарлыг татдаг бөгөөд Ховд аймгийн Чандмань сумынхан бараг тэр аяараа хөөмийлдөг ажээ. Монгол ардын хөгжмийн өгүүлэхийн эрхтэнтэй шүтэлцэх урлагт: Аялан исгэрэх урлаг, амаар таших дэлдэх урлаг, хөөмэйлэх урлаг, цуурдах урлаг, аман хуурын урлаг эдгээр таван зүйлийн урлагийгхамруулан хэлэлцэж болно.

Цас мөсний баярууд эхэлж байна.

Мөнгөн өвлийн улирлыг гэсэн хүн болгон хүсэн хүлээдэг. Цан хүүрэг татсан өвлийн улирлыг цас мөсөөр хийсэн гайхалтай хотхонууд чимдэг. Дэлхийн олон оронд цас мөсний баярыг зохион байгуулж, өвлийн урт улирлыг хөгжилтэйгээр өнгөрүүлэх боломжийг хүн арддаа бий болгож байдаг. Манай улсын аялал жуулчлалын салбарынхан ч энэ тал дээр анхаарч Үзэсгэлэнт Хөвсгөл нуурын эрэг дээр энэ оны 3-р Сарын 2-ноос 5-ны хооронд Мөсний баярыг зохион байгуулахаар бэлтгэж байна. Үүнээс гадна Мөнгөн Өвөл нэртэй дугуйн аяллыг долоо хоног бүрийн амралтын өдрүүдээр зохион байгуулж байна. Энэ талын мэдээллийг http://www.facebook.com/groups/mongolayalagch/ линкээр орж авч болно. 

Мөсний баярыг хамгийн томоор, цогц арга хэмжээ болгож зохион байгуулдаг өмнөд хөршийн зүүн хойд хэсэгт байрлах Харбины цас мөсний баярын албан ёсны нээлт нэгдүгээр сарын 5-ны өдөр эхэлж байгаа бөгөөд энэ арга хэмжээ хоёрдугаар сарыг дуустал үргэлжилнэ.

Харбины цас мөсний байр 10 жилийн өмнөөс зохион байгуулагдаж эхэлсэн бөгөөд энэ баярыг үзэхээр дэлхийн өнцөг булан бүрээс зорин ирэх жуулчдын тоо хэдэн зуун мянгаар тоологдох билээ. Энэ жил тус хотын цэцэрлэгт хүрээлэнгүүдэд мөс цасаар хийсэн аварга том байгууламжууд, баримлууд олноор баригдсан ба шөнөдөө мөсөн хотхонууд өнгө өнгөөр гэрэлтэж үнэхээр үзэсгэлэнтэй харагддаг. Мөн энэ жилийн хувьд онцлохоор мөсөн баримлууд гэвэл алдарт зураач И.Е.Репины "Ижил мөрний барлагууд", Хятадын цагаан хэрэмний хуулбарыг цас мөсөөр хийсэн байгаа гэнэ. Энэ гайхамшигт цас мөсөн урлалын баярыг үзэхийг хүсвэл http://www.mongolayalagch.com/154/%D0%A5%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%8B_%D0%BC%D3%A9%D1%81%D3%A9%D0%BD_%D1%83%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD_%D0%B3%D0%B0%D0%B9%D1%85%D0%B0%D0%BC%D1%88%D0%B8%D0%B3%D1%82_%D0%B0%D1%8F%D0%BB%D0%B0%D0%BB.more энэ линкээр орж аяллын мэдээллийг авч болно.

2012 оны анхны дугуйн аялал амжилттай болж өнгөрлөө.

Winter biking in Mongolia

Мөнгөн Өвөл - III дугуйн аялал 1-р сарын 7-ны өдөр болж дугуйчид маань цас мөстэй зам дээр 20 км замыг амжилттай тууллаа. Туул голын мөсөн дээгүүр халиа гүйж замын ихэнхи хэсгийг мөсөн дээгүүр явж тууллаа. Дугуйчдын олонхи нь анх удаа мөсөн дээгүүр дугуйгаар явж үзсэн бөгөөд энэ нь тэдэнд нилээн туршлага суулгасан дугуйн аялал боллоо. Энэ өдрийн аялал эхлэх өглөө -29 хэмийн хүйтэн байсан боловч биднийг дугуйн аялал эхлэх цэг дээр ирэхэд хүйтний эрч суларч -20 хэм болсон бөгөөд дугуйн аялал эхлээд цаг гаран болсны дараа -16 хэм болсон нь дугуй унахад их таатай байлаа. Эхний 7 км замыг туулаад цайны амралт авч халуун аарц ууж амраад цааш явлаа. Өдрийн хоолны цэг хүртэл 9 км замын ихэнхи хэсгийг голын мөсөн дээгүүр явлаа. Замд харзны усанд орж буй хүмүүс, голын мөс цоолон загас барьж буй хүмүүстэй тааралдав. Өдрийн хоол идэж, түүдэг гал асаан амрав. Хоолны дараагаар замын үлдсэн хэсэг болох 4 км замыг дугуйгаар туулж дуусгаад машиндаа сууж Улаанбаатар хотын зүг хөдөлснөөр энэ өдрийн аялал дууслаа.
Зурагчин Ганбаярын авсан зурагнуудыг энэ линкээр орж татаж аваарай, Залуусаа. Цаг заваа гарган хүйтнийг ажралгүй дугуйн аялалд оролцсон та бүхэнд БАЯРЛАЛАА.
http://share.gogo.mn/TGBNrGzE8A47581325954778/Duguin Ayalal.zip