Монгол тахь - Пржевальскийн адуу

Тахь

Монголын говьд дэлхийд ховор сонин амьтад олныг үзэж чадна. Түүний нэг нь говийн зэрлэг адуу - тахь юм. Тахийг одоогоос зуу гаруй жилийн тэртээ оросын газарзүйч, судлаач Н.М.Пржевальский Төв Азиар судалгаа хийж явахдаа монгол нутгаас зэрлэг адууны арьс, гавлын яс олж олж аваачсаныг Оросын шинжлэх ухааны академийн зоологийн музейн ажилтан И.С.Поляков 22 зүйлийн битүү туурайтан амьтантай харьцуулаад шинэ зүйл гэдгийг 1881 онд тогтоожээ. Ийнхүү тахь шинжлэх ухаанд бүртгэгдэж, Пржевальскийн адуу гэгдэх болжээ. Тахийн төрх байдлын талаар оросын нэрт судлаач Г.Е. Грумм-Гржимайло тодорхойлохдоо: " Зэрлэг адуу тахь нь тэгш тал, цөлийн амьтан бөгөөд шөнийн цагт бэлчээр, ус руугаа зорьж өдөр болохоор цөл говьдоо эргэж ирдэг. Голдуу цувж явах бөгөөд үргэхдээ ч цувж давхилдах учир байршдаг нутагт нь газар сайгүй тод жим гарсан байдаг. Цангинатал янцгаах, хамраа тачигнуулан дуугарах нь монгол адуутай нэн төстэй амьтан" гэжээ. Тахь хэдийгээр монгол адуутай төстэй боловч босоо дэлтэй, шингэн сүүлтэй, согсоо сагаггүй, бараан өнгийн бидэртэй, ухаа хонгор зүстэй зэрэг содон шинжүүдтэй байдаг. Идэш тэжээлийн хувьд говь цөлийн шаваг, бударгана, баглуур, зээргэнэ, тэсэг, хялгана зэрэг өвс ургамал иднэ. Зундаа 3-4 өнжөөд усанд ирдэг. Тахь одоогийн монгол адууны холын өвөг гэж нэг үе ярьдаг, дуулдаг, ойлгодог байлаа. Тахь, монгол адууны генетикийн судалгаар тахь 66 хромсомтой, монгол адуу 64 хромсомтой болох нь батлагдсан байна. Нэгэн үе монголын хээр талд азарга азаргаараа давхилдаж байсан тахь 1960-аад он гэхэд Монгол нутагт бүрмөсөн устаж үгүй болсон байна. Хамгийн сүүлд 1957 онд тахийг Тахийн шар нуруунд харсан гэж яригддаг л байлаа.

Оросын газарзүйч, судлаач Н.М.Пржевальскийг зэрлэг адуу нээлээ гэсэн мэдээ Европ, Америкт тэр дороо л тархлаа. Ховор амьтан цуглуулах хоббитой, чинээлэг газрын эзэд энэ адууг өөрийн болгох сонирхол өндөр байлаа. Ийм нэг хүсэлтэй хүн бол Оросын Аскана Новагийн газрын эзэн Фредрих фон Фалц-Фейн байлаа. Фалц-Фейний хүмүүс Монголын нутагт 1897 онд тахийг барьж авахаар зорин ирсэн боловч барьж чадалгүй хоосон буцжээ. Нас бие гүйцсэн тахь маш сонор соргог, үргэмтгий байсан тул тэд дараа жил нь ирэхдээ тахийн унагыг барих зорилготой ирээд хоёр унага авч явжээ. Гэвч Фалц-Фейн хоёр унагаа хонины сүүгээр тэжээсний улмаас болоод үхчихжээ. Фалц-Фейн 1899 онд Монголд ирж тахийн долоон унага барьж аваад нутаг буцсан боловч дөрөв нь л Аскана Новад хүрч чаджээ. Тэрээр унагануудаа нутгийн адууны гүүнд амлуулжээ. Тэрээр Монгол нутгаас тахийн унага барих төсөлдөө бараг 10000 рубль зарцуулжээ. Тэр үед монголд нэг рубль 300 орчим кг цай худалдан авах үнэ байлаа. Фалц-Фейн тахийн нэг байдасыг / бага настай гүү/ оросын хаан Николай-II -т бэлэглэжээ. Гэвч тэр байдас нь үхчихжээ. Хожим хаан түүнд нэг азарга бэлэглэсэн байдаг. Фалц-Фейн мөн 1900 онд хоёр унага барьж Москвад хүргүүлсэн байдаг.
Бедфордын гүн Лондонгийн амьтдын нийгэмлэгийн дарга Хамбургийн амьтаны наймаачин Карл Хагенбекээс тахь худалдан авахыг хүсчээ. Үүний дараа европ америкийн амьтан сонирхогчдын хүсэлтээр Хагенбек 1901 онд Монголоос 51 унагыг барьж Европ руу авч явсан боловч 28 нь унага л хүрчээ.

Эдгээрийн 12-ыг нь Бедфордын гүн Уобурн дэхь эдлэндээ авчээ. Хоёрыг нь Халле рүү, хоёрыг Берлин рүү, хоёрыг Голланд руу заржээ. Мөн хоёр унага нь Цинцинатти-гаар дамжиж хожим Нью-Йоркт иржээ. Үлдсэн унагануудаас хоёрыг Лондон руу, хоёрыг Манчестр рүү, нэгийг Парис руу зарж гурван унага л Хамбургт үлджээ. Энэхүү том наймааны дараа Карл Хагенбек хоёр жил дараалан нилээд олон тооны унагануудыг барьж европт аваачсан боловч ихэнхи унага хол зам, хүнд хэцүү нөхцлийг даасангүй ээ, ердөө 14 унага л хүрч чадсан юм. Европчууд Монголоос авч явсан унагануудаас ердөө 53 унага Европ тивд хүрсэн байдаг.

Чухам дээрхи наймааны үрээр гадаадын зоопаркуудын тахь 1992 онд Монголд эргэн ирсэн. Өдгөө Төв аймгийн Хустайн нуруу, Говь-Алтай аймгийн Бугат сумын Тахийн тал, Завхан аймгийн Дөрвөлжин сумын Хомын тал гээд гурван газар нийт 300 гаруй тахь өсөн үржиж байна. Тахь нутагшуулсан түүхийн талаар дараагийн удаа нийтлэнэ.
Монгол оронд тахь сэргээн нутагшуулах ажилд Голланд улсын иргэн Ян Баумин болоод ХБНГУ-ын иргэн Христан Освальдын сан үнэлж баршгүй хувь нэмэр оруулсан юм.