MONGOLIA BIKE CHALLENGE 2011.

“Mongolia Bike Challenge-2011” уралдаан болно.

MONGOLIA BIKE CHALLENGE 2011
уралдааны алтан цом

Та бүхэн Монгол улсад анх зохион байгуулагдсан “Mongolia Bike Challenge-2010” уулын дугуйн олон өдрийн уралдааныг тодхон санаж байгаа байх.  Жил бүр зохион байгуулагдах энэ уралдаан нь Монголын адал явдалт аяллын зах зээлд шинэ бүтээгдэхүүнийг бий болгож, Монгол орныг дэлхийн дугуйчдад таниулах чухал арга хэмжээ юм. Уралдааныг санаачлан, зохион байгуулагч Монголын аялал жуулчлалын “Mongolia Expeditions and Tours” ХХКомпани, Итали улсын “Progetto Avventura Eventi” компани нь уламжлал ёсоор Монголын Аялал Жуулчлалын Холбоотой хамтран “Mongolia Bike Challenge-2011” уралдааныг 2011 оны 7-р сарын 30-наас 8-р сарын 13-ны хооронд зохион байгуулна. “Mongolia Bike Challenge-2011” уралдаан Өмнөговь аймгийн Даланзадгад хотоос гараагаа  эхэлж Өмнөговь, Өвөрхангай, Баянхонгор, Архангай аймгийн нутгаар нийт 1200 км замыг туулж Өвөрхангай аймгийн Хархорин сум, Эрдэнэзуу хийд өмнөх талбайд бариагаа барих юм. Уралдаанд нийт 108 дугуйчин оролцоно. Энэ жилийн уралдаан 7 ангиллаар, нийт 9 гараатай, тамирчид нэг гараанд дунджаар 133 км замыг туулна.  “Mongolia Bike Challenge – 2011” уралдааны дэлгэрэнгүй мэдээлэлтэй http://www.mongoliabikechallenge.com вебсайтаас танилцаж болно.

MONGOLIA BIKE CHALLENGE 2010

Уралдааны тухай дэлгэрэнгүй мэдээлэлтэй эндээс танилцана уу. http://altai-expeditions.blogspot.com/p/mongolia-bike-challenge.html

Өвлийн дугуйн аялал.

Монголчуудын боловсролын түүхэн дэх бичиг үсэг

Н.Энхцогт

Чингисийн чулууны бичиг

Аливаа улс орон, үндэстэн ястны соёлын хөгжлийн нүүр царай, түвшинг ард түмнийх нь боловсролын хэмжээ харуулах ба боловсрол нь мэдлэг, чадвар, дадал эзэмшсэний үр дүн бөгөөд эрдэм ном, бүтээл туурвил, аливаа ажил үйлсэд мэргэжин дадсан байдал юм. “Боловсрол гэдэг нь соёлт хүний эзэмшвэл зохих эрдэм мэдлэг, арга барил, чадвар, дадлын тогтолцоо” хэмээн Монголын нэвтэрхий тольд дурдсан байна. Нийгэм хувь хүнээс юу шаардаж байгааг ханган биелүүлж байгаа нь тухайн улсын боловсролын тогтолцоо өөрийн нийгмийн үүргээ гүйцэтгэж буй хэрэг бөгөөд энэ нь нэг талаараа боловсролын хэрэглээний утга мөн чанараараа илэрч буй хэрэг мөн. Нийгэм хөгжиж, шинжлэх ухаан өндөр түвшинд гарч, хүн ард энэхүү шинжлэх ухааны мэдлэгийг амьдрал ахуйдаа ашиглах нь нэмэгдэхийн хирээр тухайн ард түмнээс боловсрол, мэдлэгийг улам бүр шаардах болсон нь өнөөгийн дэлхий дахины хөгжлийн нэг гол хандлага болж байна. Гэгээрэл, боловсрол нь танин мэдэхүй, нийгмийн оюун санааны амьдралд төдийгүй хүмүүсийн хөдөлмөрийн үйл ажиллагаанд нөлөөлөн хөдөлмөрийн бүтээмжийг дээшлүүлэх чухал хүчин зүйл болжээ. Иймд хүн ардынхаа гэгээрэл боловсролын түвшинг ахиулахын төлөө хэрэгжүүлж буй ажил аль ч улс орны хэмжээнд нэн чухал асуудлын нэг байдаг ажээ. Аливаа ард түмэн гэгээрэл, боловсролын ажлыг өөрсдийн амьдралын ахуй нөхцөл, зан заншил, эрхэлж буй ажил хөдөлмөр, аж ахуйн онцлог, байгаль газар зүйн нөхцөлд тохируулан хөгжүүлж байдаг.  Эртнээс нааш нүүдлийн аж ахуй эрхлэн, хол ойрын аялал, дайн байлдаан хийж байх явцдаа Монголчууд соёл, боловсролоо хөгжүүлсээр ирсэн учраас дэлхийн соёл иргэншилд өөрийн гэх хувь нэмрээ оруулж, хүн төрөлхтөний оюуны соёлын оргилд тооцогдсон бүтээл туурвиж байсан билээ.  Улс орны боловсролын хөгжлийн хэмжээ цар хүрээ нь тухайн улс орны аж ахуйн онцлог, ард түмний ахуй амьдралаа хөтлөн явуулж буй арга, хэрэгсэл зэрэгтэй нягт холбоотой учраас манай улсын гэгээрэл, боловсролын ажлын түүх нь Монголчуудын нэн эртнээс нүүдлийн аж ахуй эрхлэн ирсэн тэр өвөрмөц шинжтэй нягт холбоотой бөгөөд манай улсад боловсролын тогтолцоо бий болж хөгжихөд цаашид үндэс суурь болох их ач холбогдолтой юм.  Монгол ардын сурган хүмүүжүүлэх ухааны түүх нь 2000 гаруй жилийн өмнө Монголчууд бичиг үсэгтэй болсон үеэс эхэлсэн гэж үздэг. Монгол хүнийг төрүүлж өсгөх, сургаж боловсруулах, хүнжүүлэн хүмүүжүүлэх нь монгол гэр бүл, аав, ээж, ахмадын үүрэг хэзээнээс байжээ. Монгол айлд үр хүүхэд өсөн бойжиж, сурч боловсорч, хүмүүжин төлөвшдөг учраас гэр бүл нь ардын сурган хүмүүжүүлэх арга туршлага бий болж хуримтлагдах, хадгалагдан залгамжлагдах нэг ёсны хүн төлөвшлийн төв болох бөгөөд монгол айл гэрийн тоогоор энэ төв “ажиллаж” ардын сурган хүмүүжүүлэх өв туршлага нь улам баяжин хөгжсөөр иржээ. Ер нь аливаа ард түмний сурган хүмүүжүүлэх мэдлэг туршлага нь тэр ард түмэнтэйгээ хамтад үүсч хөгждөг бөгөөд тухайн ард түмний үр хүүхдээ болон ер иргэнийг сурган боловсруулж, хүмүүжүүлэх арга ухаан, туршлагын цогцыг ардын сурган хүмүүжүүлэх өв уламжлал гэж нэрлэн түүнийг судлах ухааныг Ардын сурган хүмүүжүүлэх зүй хэмээн үзсээр ирсэн байна. Өөрөөр өгүүлбэл монголчуудын хүнээр хүн хийх ухааны цогцыг ардын сурган хүмүүжүүлэх зүй гэж нэрлэвэл зохино. Чухам энэхүү ардын сурган хүмүүжүүлэх зүйн хүрээнд монголчуудын боловсролын тогтолцоо бүрэлдэж, цаашдаа улам боловсронгуйгаар шинэчлэгдсээр иржээ. Энэхүү боловсронгуй болж, шинэчлэгдсээр ирсэн боловсролын тогтолцоонд монголчуудын бичиг үсгийн соёл томоохон байр эзлэх бөгөөд монголчуудын боловсролын түүх чухам эндээс үүдэлтэй хэмээн үзэж болно. Хүн төрөлхтний буй болгосон боловсрол, бичиг үсгийн түүхэнд монгол туургатан ямар байр суурь эзлэхийг тодруулахын тулд юуны өмнө бичиг үсэг гэж юу болох, түүний хөгжлийн нийтлэг үйл явцыг товч боловч хөндөх нь зүйтэй юм.  Эх байгалиас ялгарч хүн төрөлхтөн буй болоход онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн зүйлийн нэг нь яах аргагүй хэл бөлгөө. Хэлний үүргийг ном бичигт “харилцахын хэрэглүүр” хэмээн тодорхойлдог. Тэгэхдээ хэл харьцангуй хязгаарлагдмал нөхцөлд энэхүү үүргээ биелүүлнэ. Тухайлбал: цаг хугацаа, орон зайн шалтгаалцал давхацсан үед буюу өгүүлэгч, сонсогч хоёр этгээд тодорхой нэг орон зайд, тодорхой нэгэн хугацаанд хамт байх үед л хэл харилцахын хэрэглүүр болж чаддаг байлаа. Гэтэл хүний аж төрөл хөгжихийн хирээр цаг хугацаа, орон зайн хязгаарлагдмал шалтгаацлыг давах шаардлага гарч өгүүлэгч, сонсогч хоёр этгээд өөр өөр газар оронд, өөр өөр цаг хугацаанд байх нөхцөлд хэрхэн харилцаж болох боломжийг хайхад хүрч, үүний дүнд бичиг гэдэг бас нэгэн гайхамшигт нээлтийг буй болгожээ /Монголын соёлын түүх. Дэд боть, 1999, 5 дахь тал/. Бичиг хэмээх үгийн үүсэл гарлын тухай эрдэмтэд янз бүрийн санал, таамаглал хэлдэг бөгөөд тухайлбал, түүхч Г.Сүхбаатар:  “бичиг гэдэг үгийн гарлын тухай эрдэмтдийн саналыг дурдвал: 1. Түрэг судлаачид хятадын “би” (бийр) гэдэг үгийн эртний дуудлага “бити”-гээс бичиг гэх үг гаралтай нь эргэлзээгүй мэтээр үзэж байна. Монголч эрдэмтэн П.Поуха ч тэдний саналыг дагажээ. Бичиг гэдэг үг бичгийн хэрэгсэл бийр гэдэг үгнээс гарсан гэхэд үнэмшил багатай. Учир нь бийрнээс өмнө бичсэн бичгийг хүн үзэх ёстой. 2. К.Сиратори зэрэг эрдэмтэн бичиг гэдгийг монгол хэлний үгнээс гарсан гэж үзэж байна. Монгол орны монгол, түрэг угсаатны нүүдэлчдээс бүр урьд өрнөж дорно дахинд бичгийн өндөр соёл буй болсон болохоор уг үг зээлдмэл үг байх нь эргэлзээгүй мэт. Монгол орны эртний нүүдэлчдийн хувьд хятадын иргэншлийн нөлөөг бодвол энэтхэг-европийн иргэншлийнх нь илт давамгайлж байгаа учир бичиг гэдэг үг орос хэлний писать (бичих), письмо (бичиг) гэдгийн пис язгууртай гарал нэгтэй гэж үзэх нь түүх, хэлний талаар бүрэн нотлогдож болохоор байна. Орос хэлний пис язгуур нийт энэтхэг-европийн хэлний “pingere”, “peisai” мэтийн зурах, эрээчих, гоёх гэх утгатай үгнээс үүссэн гэж эрдэмтэд санал нэгтэй үзэж байна. Гэхдээ письмо бичиг нь язгуур нэгтэй үгс болохоос бус, нэг нэгнээсээ үүссэн гэж бид үзээгүй. Д.Доржиевийн бичсэнээр буриадууд Октябрийн хувьсгалын өмнө худам монгол бичиг хэрэглэж байхдаа бичиг гэхийг зурах, бэшэх гэж хоёр янзаар хэлж байв. Эдүгээ ч монголчууд гарын үсэг зурах гэж хэлнэ. Хиргис, якут мэтийн түрэг хэлэнд бичихийг мөн зурах гэж хэлдэг. Энэ нь уг үгний эртний утга хадгалагдсаар ирсний гэрч мөн байх” гэж тэмдэглэсэн байна /Г.Сүхбаатар, 1992, 124-125 дахь тал/.

Мөсний шагай.

Мөсний шагай хэмээх энэ Монголын уламжлалт тоглоом наадмаар наадагсад нилээд олон болж байгаа. Мөсний шагайчид долоо хоногийн Бямба, Ням гарагт Туул голын мөсөн дээр нааддаг юм байна. Мөсөн шагай гэх энэ тоглоомоор Монгол эрчүүд эртнээс тоглож ирсэн байдаг. Энэ тухай хамгийн анхны мэдээ баримт нь "Монголын Нууц Товчоо"-нд өгүүлсэн байдаг - Тэмүүжин арван нэгэн настай байхдаа Онон мөрний мөсөн дээр Жамухатай наадаж байгаад өөрийн гуулиар цутгасан шагай ба арц модон годилоо Жамухын гурын шагай ба бярууны эврийг нааж хийсэн дуут сумтай солилцож анд нөхөр болсон тухай өгүүлдэг. Үүнээс үзэхэд Монгол эрчүүдийн анд нөхөрлөлийн билгэ тэмдэг болсон энэ тоглоом маш эртний үүсэлтэй харагдаж байна. Мөсний шагай хэдийд хэрхэн бий болсон талаар судлагааны зүйлс нилээд хомс бололтой. Бидний мэдэх боулинг, керлинг зэрэг спорт тоглоомуудын өвөг эцэг нь мөсний шагай ч байж болох юм. Эдгээрийн тоглоомын арга барил, техник нь мөсний шагайн наадаанд тод харагддаг. Мөсний шагайн оноот тоглоом. 1,2,3,4,5 гэсэн оноог өгч тоглоно, хамгийн их оноо авсан нь хожно. Мөсөн шагайг тоглохдоо тоглогчид баг болж тоглоно. Мөсөн шагайн харвааны тэмцээн нь цуваа харваа, талын харваа гэсэн хоёр журмаар явагддана. Мөсөн дээр бог болон бод малын шагайг мөсөн тавиад зуу орчим метрийн зайнаас сум тавьж тоглодог. Шагайны оронд модон бай ч тавина. Гэхдээ үүнийг шагай гэж нэрлэдэг. Мөсөн дээр бог малын 8 шагай тэдгээрийн голд бод малын ганц шагайг төвд тавьж өгнө. Шагайны хооронд тодорхой зайтай. Мөсний шагай харваа нь гадна талаасаа төв рүүгээ тэмүүлэх байдлаар оноогоо өгдөг - хамгийн гадна талын шагай болон гадна талаасаа хоёр дахь шагай хоёрын дундуур сум гарвал нэг оноо өгнө. Энэ мэтээр оноог төв рүү тэмүүлүүлж өгнө. Голын том шагайг оновол хамгийн их буюу таван оноог өгдөг журамтай. Мөсний шагайчид сумаа гарын доорхи материал ашиглан өөрсдөө хийдэг. Ер нь өвлийн аялал жуулчлал хөгжүүлнэ гэж ярьж буй өнөө үед энэ мэт үндэсний уламжлалт тоглоомуудын тухай ч судлах хэрэгтэй юм шиг. Мөсөн шагай нь тийм ч их мөнгө хөрөнгө шаардах тоглоом биш, сайн сурталчилаад өгвөл олон хүн сонирхох нь тодорхой. Мөсний шагайн харвааны хот, аймаг, улсын аваргын тэмцээнүүд ч мөн болдог. Гэвч олон нийтэд бага сурталчилдаг юм шиг санагддаг. Энэ уламжлалт тоглоом Архангай нутагт хамгийн өргөн дэлгэрсэн байдаг бөгөөд Архангайгаас олон мэргэн харваачид төрсөн байдаг. Мөсний шагай нь хүний биед их тустай, хөдөлгөөний дутагдлаас сэргийлнэ, хараа хурц, нарийн мэдрэмжтэй болгодог гэж шагайчид ярьдаг.

Зулганай - Зулганайн баянбүрд.

Зулганайн баянбүрд гэж нэг газар байдаг. Энэ газрын тухай мэдээлэл ч бас хомс, интернет байгаа зураг нь бас худлаа байдаг юм байна. Энэ газрын зарим зурагнаас оруулъя. Говь цөлд тохиолддог үржил шимт хөрс бүхий мод, бут сөөг, өвс ургамал нь жигдэрсэн, цэнгэг уст булаг шанд ундарсан хэсэгхэн нутгийг баянбүрд гэнэ. Монголын говьд ч алдартай баянбүрдүүд олон бий. Эдгээр баянбүрд нь говийн байгал экологийг тэнцвэржүүлж байдаг гэж үзэж болно. Бургас, сухай, заг, зэгс, харгана, хармаг зэрэг олон төрөл зүйл бутлаг ургамал баянбүрдэд ургана. Мөн дан ганц зэгс голлосон бут сөөг хийгээд бусад, өвслөг ургамалтай баянбүрд ч байна. Зулганайн баянбүрдэд зэгс голлон ургасан баянбүрд юм. GPS: N 43° 34.86', E 100° 5.027'. Зулганайн гол өдөр элсэн доогуур шурган алга болж, шөнө ил гарч урсдаг гол. Зулганай бууж тухлах сайхан газар ч орой нар шингэх үед жижиг хар ялаа их гарч ирнэ дээ.

Харзны усанд орох уу?

Харзны усанд орох.

Улаанбаатарт харзны усанд орж биеэ эмчилж чийрэгжүүлдэг хэсэг бүлэг хүмүүс байдаг. Тэд долоо хоногийн амралтын өдрүүдэд цуглаад Туул голын мөс цоолоод харзны усанд ордог. Харзны усанд орох нь биеийг хасах цэнэгтэй ионоор цэнэглэж биеийг сэргээж өгөхөөс гадна хүний биеийн цусны эргэлтийг сайжруулж, судасны энд тэнд бөглөрсөн бөглөөсийг арилгаж, хүний биеийн зарим хэсэгт бий болсон үхжилийг сааруулж, сэргээж өгдөг юм байна. Нилээд олон бүсгүйчүүд мөн харзны усанд орж байна лээ. Харзны хүйтэн усанд орох нь эмэгтэй хүний арьс болон суларсан булчинг чангаруулж, тураадаг гэнэ. Монголчууд усны эмчилгээний гайхамшигт чанарыг эртнээс мэдэж амьдрал ахуйдаа хэрэглэж ирсэн ард түмэн. Монголчууд Намарын дунд сарын 15-наас урсгал ус рашаан болж, таван махбодийг эмчилдэг гэж ярьдаг. Рашаан ус хүртэж биеэ эмчилдэг хүмүүс намар өөрийн өвчин шаналлыг арилгахаар рашаан усанд их явдаг нь дээрх үгийг батлах мэт. Харзны усанд ороход танд зориг л хэрэгтэй. Түүнээс биш ямар нэгэн бэлтгэл хэрэггүй. Харин мэдээж усанд орох хувцас, уснаас гарч ирээд бие арчих алчуур, нөмрөх хувцас, шаахай зэргийг авч ирэх хэрэгтэй. Мөн халуун савтай цай, цайндаа шар тос самраад аваад ирэх хэрэгтэй. Уснаас гарч ирээд ууна. Шар тостой цайг монголчууд осгосон хүн малд өгдөг нь хүний голын тамирыг сэргээж, голд хуралдсан хүйтнийг зайлуулж өгдөг гэж үздэг тул усанд орсны дараа уухад зүгээр байдаг юм байна. Мэдээж харзны усанд та бүх биеээрээ 3-5 секунд ороход л болно. Хамгийн гол биеийнхээ бүх хэсэгээ оруулах ёстой. Ингээд ороод үзээрэй. Хэрэв та харзны усанд орохыг зориглон хүсвэл энэ сайтаар зочилж заавар зөвлөгөө аваарай: http://reiki.mn/harz/. Монголын рейкийн холбооны сайт бөгөөд эдний хамт өвлийн туршид олон хүнийг харзны усанд оруулж мэргэжлийн зөвлөгөөг өгч, мэргэшсэн багш нар зааварчилгаа өгдөг.

«Арав дахь гариг» өөрийнхөө тухай мэдүүллээ

Нарны системийн зах хязгаар нууцаа хааяа нэг задлаж байна. Тийм уйл явдлыг эрдэмтэд аз дайрсан хэрэг хэмээн үздэг. Саяхан тэд гол гол гаригийн тойрог замаас хол оршдог тэнгэрийн хамгийн том биет болох Эридын хэр хэмжээг лавлан тодруулав. Мэргэжилтнүүд түүнийг аравдахь гаригийн хувьд Нарны системийн бүрэлдэхүүнд оруулах эсэхийг нэгэн үе эргэцүүлэн бодож байв. Эрид гариг алс хол нэгэн одны урдуур явж, түүнийг халхавчлах байсан. Баруун тал бөмбөрцөгийн хэд хэдэн одон орны оргил хиртэх ховор үзэгдэлд бэлдсэн ч Эридын сүүдэр туссан Чили дэх гуравхан дуран авайгаар л онцгой үзэгдлийг харсан юм. Одон 27-оос 76 хүртэл секундэд халхавчлагдав. Эдгээр секундын зөрөө нэн чухал болсон. Дуран авайн хоорондын зайг мэдвэл энэ зөрөөний тусламжтайгаар Эридын хэр хэмжээг тооцоолж болно гэж москвагийн одон орны судлагч Владимир Сурдин хэлээд Бух од маш хол орших учир одны гэрлийг зэрэгцсэн сацрал хэмээн узэж болно. Тэгвэл дэлхийн гадрагад туссан Эрид гаригийн сүүдэр дүрс бараатай нь төстэй. Суудрээр нь бид тэнгэрт нэгэн цэг мэт харагдах жижиг гаригийн хэр хэмжээг тооцоолж чадна. Энэ нь жижиг гаригуудын дотор 2500 км бүхий хамгийн том нь гэж саяхан болтол бид үзэж байсан. Харин барагцаалбал 2300 км байгаа нь илэрсэн гэлээ. Эдүүгээ Нарны системийн зах хязгаарт илрүүлсэн гаригийн тоо 1000-аас давсан. Тэдгээрийн дотор Эридээс гадна Макемак, Хаумеа гаригууд хамгийн том нь. Мөн Дэлхийн ван гаригийг энэ бүлэгт хамруулж, 9 дэх гаригийн статусгүй болгожээ. Чилийн хойд ууланд байгаа дуран авайгаар олонхи жижиг гаригийг олж илрүүлсэн гэж Владимир Сурдин хэллээ. Энэ нь хуйтэн устай Номхон далай дэргэд нь оршдог учир одон орны судлалд таарах тунгалаг сайхан агаар, цэлмэг олон шөнөтэй нутаг юм. Хойд Америк ба европын орнуудын одон орны судлагчид тийшээ очдог. Манай мэргэжилтнүүд Чилид очиж одон орны оргилуудын зарим багажийг тохируулдаг. Иймээс бид хоршиж хэд хэдэн багажийн ажиллагаанд оролцож байна гэв. Гэвч Чилийн бүх дуран авай ч тойрог замын «Хаббл» ч жижиг гаригийн нарийн тод дүрс өгөхгүй байна. Бүдэг цэг л харагдана. Оддын дэвсгэр дэх цэгийн хөдөлгөөнөөр тойрог замын траектори ба массыг тооцоолж болно. Одоогоос 80 жилийн өмнө нээсэн Дэлхийн ван гаригийн гадарга ямар байгаа нь өнөө болтол тодорхой биш байна. Тэр тусмаа манай гаригаас хоёр дахин илүү хол оршдог Эридын талаар тийм байна. Од хиртэх үзэгдэл гол гол нээлт хийхэд туслав.1984 онд Далайн ван гариг нэгэн одыг халхавчилжээ. Хиртэхийн өмнөхөн од ахар богино хугацаанд унтарч ассан байна. Энэ нь дэлхийгээс үл харагдах цагариг гаригт байгаагийн шинж тэмдэг билээ. 1988 онд Дэлхийн ван одыг халхавчласан үед тэр аажмаар унтарч байв. Бүх тооцоололтоос харахад мөн гариг агаар мандалгүй байсан. Иймээс дээрх үзэгдэл эрдэмтдийг гайхуулав. 2015 онд америкийн станцууд хажуугаар нь гарч түүний тод гэрэл зургийг авах бололтой. Тэгээд хэд хэдэн нууцыг нь задлах байх.

Эх сурвалж : Оросын дуу хоолой .

Толбо нуур

Толбо нуурын зүүн хойд тал

Баян-Өлгий аймгийн төв Өлгий хотоос урагш 45 км-т, Өлгийгөөс Ховд хот орох төв замын дагууд Толбо нуур оршино. Энэ нуур нь зүүн өмнөөс баруун хойш сунаж байрлана. Нуурын хотгор тектоник гаралтай, цэнгэг устай, мөстлөгийн гаралтай нуур - хамгийн урт 21,5 км, өргөн 6 км хүрч усны мандал нуурын зүүн урд 2089м бол баруун хойд хэсэг Түргэний голын хавьд 2079м байна. Толбо нуур 1000-1500 метрийн харьцах өндөртэй хад асга бүхий нүцгэн уул нуруугаар хүрээлэгдэнэ. Нуурын эргэн тойрны уулсад эртний мөстлөгийн ул мөр тод ажиглагддаг, одоо хир нь Хүнгүй нуруу, Хатуугийн уулс /3820 м/ зэрэг зарим уулын оргилд бага зэрэг үлдэгдэл мөс цас харагдана. Толбо нуурт хэд хэдэн жижиг арал байдгаас хамгийн том нь усны мандлаас дөнгөж 4 м өндөр Гичгэний толгой юм. Нуурын ус хуралдуулах сав газрын талбай 1980 хавт.дөр.км юм.

Толбо нуурын зүүн эрэг

Толбо нуур нь илүүдэл усаа Түргэн голоор Ховд голын баруун гарын цутгал Өмнө голд өгөх боловч хуурай гандуу үед нуурын түвшин доошлоход ширгэж гадагш урсгалгүй болдог байна. Толбо нуурт хүмүүс амарч зугаалах, загасчилахаар ирэх дуртай байдаг. Толбо нуурын эрэгт буудалж тухлах хэд хэдэн сайхан газрууд N48°35.547', E90°0.533 'бий. Толбо нуурын эрэг дагуу шувуудын амьдралыг ажиглах гол газар нь нуурын адагт Түргэний гол гарч буй хэсэг N48°36.125', E89°56.610', Толбо нуурын Жижиг нуур N48°27.221', E90°11.951' юм. Толбо нуурт усны нөмрөгт бүргэд Haliaeetus leucoryphus, идлэг шонхор Falco cherrug, Гангар хун Cygnus cygnus, Ангир, Тураг гогой буюу хар галуу зэрэг олон зүйл шувууд олноор ирж зусна.

Эльтерес хааны дурсгалын цогцолбор буюу Онгийн голын дурсгал.

Эльтерес хааны дурсгал

Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутаг, сумын төвөөс урагш 17км зайд Мааньтын голын хөндийд эртний түрэгийн нэгэн цогцолбор хүн чулууд бий. Энэхүү цогцолборыг анх оросын судлаач Н.М. Ядринцев 1891 онд судлаж товч тодорхойлолт гарган руни бичээст хөшөөний бичээсийг хуулбарлан авсан байдаг. Үүний дараагаар Д.А. Клеменец, П.К. Козлов, Л. Ийсл, Э. Трыярский судалсан байдаг. Судлаачдын дунд уг цогцолборыг Онгийн голын, Мааньтын, Тарималын, Тариалангийн гэх мэт олон янзаар нэрлэсэн байх нь бий. Сүүлд уг дурсгалыг судлаачид Түрэгийн хаан Эльтерес зориулан босгосон цогцолбор мөн тодорхойлсон байдаг. Хөшөөний бичээсийг тайлан уншсан судлаачид Эльтерес хаан, түүний хатан Эльбилгэ нарт нарт зориулсан болохыг баталдаг. Уг дурсгал нь уртаараа 68 метр, өргөнөөрөө 48 метр хэмжээтэй дөрвөлжин хэрэмтэй, зүүн талын ханандаа 3 метр өргөн хаалгатай, тойрон хүрээлсэншуудууны оромтой бөгөөд үүнээс зүүн зүгт 980 метр зайд 166 ширхэг зэл чулууг цувруулан зоосон байна. GPS солибцол: N46°20' 19", E102°11' 02".

Тэвш уулын хадны зураг.

Тэргийг дүрсэлсэн байдал

Өвөрхангай аймгийн Богд сумын нутаг, сумын төвийн дэргэд зүүн хойд зүг салбарлан тогтсон хар уулыг Тэвш уул гэж нэрлэнэ. Тэвш уулын эргэн тойронд олон тооны хадны сүг зураг байхаас гадна булш хиргисүүрүүд ч олон байна. Сүүлийн жилүүдэд Хонгорын элс элсийг зорих аялагч жуулчид Тэвш ууланд саатан хадны сүг зураг дүрслэлийг үзэж сонирхох нь их болсон. Тэвш уулын хадны зурагт элдэв ан амьтан, анчин гөрөөчин, мал аж ахуй, хүмүүсийн амьдрал ахуйг харуулсан зургууд голлоно. Ан амьтдын дотроос буга, янгир, тэмээ, адуу, нохой зэргийг хаданд хонхойлон дүрсэлсэн байдаг. Ахуй амьдралтай холбоотой зургуудад үхэрт нуруу ачсан, ямар нэгэн зүйлсийг чирүүлсэн, морь хөтөлсөн хүн, Морьтой болон явган хүмүүс адуу малыг тууж яваагаар дүрсэлсэн байна. Үүнээс харахад хүмүүс мал амьтныг гаршуулж уналга эдэлгээнд ашигладаг болсон үеийг харуулж байна. Мөн амьтдыг хашаа хорионд оруулж буй, Морьтой хүмүүсийг гартаа сүх шийдэм барьсанаар, Янгирыг нум сумаар харваж байгаа зураг олонтааг үзэж болно. Тэвш уулын зураг дүрслэлээс судлаачидын анхаарлыг татдаг зураг нь дөрвөн дугуйтай,ганц гуятай тэргэнд дөрвөн морь хөллөсөн, мөн хигээсгүй хоёр дугуйтай, тэгш өнцөгт дөрвөлжин маягийн суудалтай, ганц аралтай дөрвөн морь хөллөх зориулалт бүхий тэрэг зэрэг хэд хэдэн зураг байна. Эдгээр зургийг А.П. Окладников, П.И. Кожин, Д. Дорж, Э.А. Новгородова, Д. Цэвээндорж нар судалсан байдаг. Эдгээр тэрэгний дугуйн хигээс нь янз бүрийн тоотой байгаа нь тэрэгний хувьсал хөгжлийн түүхийг харуулж байгаа бөгөөд А.П. Окладников скифийн үе буюу Х.Т.Ө VII-III зуунд, Д.Дорж Х.Т.Ө III-I зуунд хамруулан үзсэн байна. Д. Дорж нь уг дөрвөн дугуйтай тэргийг "гэр тэрэг" гэж үзсэнтэй олон судлаачид санал нийлдэг.  Өнөөгийн байдлаар Монгол орны нутгаас 100 гаруй эртний морин тэрэгний зураг олдоод байгаа бөгөөд гол төлөв хоёр дугуйтай дугуй тавцан бухий ганц гуятай тэргийг эгц дээрээс нь харж дүрсэлсэн байдаг. Чулуут гол, Ямаан ус, Цагаан гол, Тэвш уул, Цагаан салаа, Бага Ойгор, Модтой толгойн тэргийг 4, 6, 8, 9 хигээстэй дугуйтай дүрсэлсэн нь тэрэгний дугуйн хувьсал хөгжлийг харуулж буй баримт юм. Эдгээр тэргүүд МЭӨ 2000 жилийн сүүлч МЭӨ 1000 жилийн эхний хагаст холбогдох бөгөөд энгийн уналга, тээврийн хэрэгслийн зориулалттай. Мөн ихэнх тохиолдолд энгийн тэрэг дүрсэлсэн байхад, Ямаан усны хаданд бүхээгтэй сүйх тэрэг, Тэвш уулын хаднаа дөрвөн дугуйтай тэрэгний дунд дээрээс нь харсан гэр мэт зүйлийг дүрсэлсэн байна. Хөвсгөл аймгийн Модтой толгойн нэгэн хавтгай хадны голоор зам мэт урт зураас хонхойлон цохиж гаргаад түүний баруун талаар цуварч яваа хос морь хөллөсөн хоёр тэрэг, хүний мөр, адуу, нөгөө талд хос морьтой нэгэн тэрэг, морь, туурай тамга, хүний мөр зэргийг дүрсэлжээ. «Модтой толгой»-н морин тэрэг нь сийлбэр ба дүрслэлийн хувьд дээрхи тэрэгнүүдээс их эртний шинжтэй бөгөөд МЭӨ 3000-2000 жилд холбогдоно.Тэвш уулын тэрэгний болон тэрэгтний зургийг судлах ажил үргэлжилж буй бөгөөд 1997 онд Г. Гонгоржав уг уулын Ар Элстийн амнаас гурвалсан морьтой, найман хигээст тэргэн дээр зогсож буй хоёр хүнийг дүрсэлсэн зургийг олсон байна. Энэ зургийн тэргийг дайн байлдааны зориулалтай байж болох юм гэж үзсэн байна.

Домбор буюу домбыра - Домбор хөгжимийн тухай домог.

Домбор

Домбор буюу домбыра - Дуу хөгжим, хурдан морь бол Казахын ард түмний хос жигүүр билээ. Казах түмнийг домборгүйгээр төсөөлөх аргагүй. Домбор бол Казах үндэстний эртний чавхдаст хөгжмийн зэмсгүүдийн нэг билээ. Казах айл болгонд домбор байдаг бөгөөд хүүхэд хөгшид гэж ялгалгүй домбор хөгжимөөрөө тоглож чаддаг. Домборыг гаднаас нь харахад том модон шанага шиг хэлбэртэй. Домбор нь шанага, нүүр, иш, чих гэсэн үндсэн хэсгүүдтэй. Домборыг урлахдаа нарс модыг шанаган хэлбэрт оруулан зорж цар үүсгэн хатаагаад, царан дээрээ хавтгай мод нааж хонь, ямааны өлөн гэдсийг ээрч утас хийгээд, хоёр утас татаж ишин дээр нь 9 эгшигийн хөг данг тохируулж өгнө. Ингэж домбор хөгжим бий болно.

Эрт цагт хүмүүс домборын чавхдасыг хонь ямааны өлөн гэдсээр хийдэг байсан бол одоо сатурк утас ашиглах нь элбэг болсон. Анхандаа казахчууд домборыг хоёроос гурван утастай хийдэг бөгөөд өнөө үед голдуу хоёр утастайгаар хийдэг. Орчин үед гурван утастай домбор хийх уламжлал Казахстаны Семиплатинскийн бүс нутагт л үлджээ. Домбороор олон хөг аяыг түүн дотроо эх нутгийнхаа уул тал, гол горхи, жигүүртэн шувуудын жиргэн донгодох, хонь ямаа, түмэн агтны төвөргөөнийг аялгуулан тоглодог. Казахууд домбороо маш их хүндэлж хайрлана. Адуу малдаа явсан ч биеэс салгахгүй, орой үдэш орон гэртээ харьж ирсэн ч домбороо хөгжимдэн, дуулан бүжиглэж, айл хотлоороо наргиж цэнгэнэ.

Хадны сүг зургийн тухай.

Дэл Хөнжилийн уулын хадны зураг

Хадны сүг зураг:  Хүн төрөлхтөн хад чулуунд зураг дүрслэлийг хуучин чулуун зэвсгийн дээд үеэс эхлэн зурж эхэлсэн байдаг. Энэ үеийн зарим зураг дүрслэлийг Хойд цэнхэрийн агуй болон, Рашаан хадны зураг дүрслэлээс харж болно. Хадны сүг зургийг зосон ба сийлмэл гэж 2 ангилдаг байна. Зосон зураг нь Өвөр байгаль,Төв болон Дорнод Монголын нутагт өргөн тархсан бөгөөд агуулгын хувьд олон янз байдаг бөгөөд МЭӨ 2-р мянганаас МЭӨ III зуунд холбогдоно. Монгол нутагт хадны сүг зураг дүрслэлийг агуулсан газар орон маш олон байдаг.  Хадны сүг зураг нь үндсэндээ өнгөрсөнд хүргэх гарц, асар үнэ цэнэтэй зурган бичиг юм. Судлаачид хадны сүг зургийн хийц, технологийг судлан аль цаг үед бүтээгдсэн болохыг нь тогтоодог. Хадны сүг зургийг ажиглан уншиснаар дараах зүйлсийг олж мэдэх боломжтой.

• Хэдий үед ямар багаж хэрэгслээр уг зураг дүрслэл бүтээгдснийг.
• Тухайн цаг үед ямар амьтад энэ газар зонхилж байсныг.
• Хүн төрөлхтөн хэдийд амьтдыг гаршуулж, уналга эдэлгээнд ашиглаж эхэлснийг.
• Хэдийд шинэ төрлийн багаж хэрэгсэл, тоног төхөөрөмж ашиглаж эхэлснийг.
• Нийгмийн байгууллын үе шатуудыг. Тухайн үеийн нийгмийн зохион байгуулалт зэргийг төвөггүй судлан мэдэх боломжтой

Хэвтээ Босоогийн агуй.

Дундговь аймгийн Өлзийт сумын нутагт Цагаан Суварга гэж нэг үзэсгэлэнт газар бий. Түүний ойролцоо нэгэн агуй байдаг. Уг агуйг Хэвтээ Босоогийн агуй гэж нэрлэх бөгөөд Монгол оронд мэдэгдээд буй элэгдэл эвдрэлийн гаралтай агуйнуудаас хамгийн том юм. Уг агуй нь наанги шаварт уруйн усны элэгдлээр үүссэнээрээ агуй судлаачдын сонирхолыг татдаг бөгөөд Э. Авирмэд докторын тодорхойлсноор 102 метр урт, 204 м/кв талбайтай томоохон агуй юм. Хэвтээ Босоогийн агуйг Цагаан Суварга руу явж байгаа хүмүүс их очиж үздэг бөгөөд Цагаан Суварга гэр баазын чанх ард байрлана, агуй хүрсэн машин замтай. Агуй нь хоёр амтай. Хойд амаар нь орвол явган сууж явах боломжтой бөгөөд цааш явсаар их танхимд орно. Их танхимд хүн босоороо чөлөөтэй явах боломжтой. Агуйд сарьсан багваахай олон тоогоор байлаа. Агуй нь үндсэн ганц хонгилтой бөгөөд салаа салбар байхгүй. Наанги шаварт усны элэгдлээр үүссэн тул тоосжилт ихтэй байдаг.GPS солибцол: N44.5943°, E 105.7921° д.т.дээш 1191 метрт оршино.

Шивээт Хайрхан уул, Цагаан голын хадны сүг зураг дурсгал.

Шивээт Хайрхан уул.

Шивээт уулын дурсгалт газрын зураглал

Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутаг Алтай Таван Богд ууланд Шивээт хайрхан уул - д.т.дээш 3349 м. / N49°5.46', E88°10.663'/ гэж бий. Уулын ар бэлээр Цагаан гол, зүүн өмнө талаар Налиа буюу Хар салаагийн гол урсна. Уулын орой дээрээс Алтай Таван Богд уул маш сайхан харагддаг. Шивээт хайрхан уул руу баруун бэл дэх Янгирт нуурын талаас авирвал амархан гарна. Уулын оройгоор янгир ямаа бэлчээрлэн явах нь олонтаа тохиолддог. Уулыг тойрч явганаар аялаарай. Уулын өвөр бэлд айлын өвөлжөө дөрөв бий. Өвөлжөөнүүдийн арын гялгар хүрэн хадан дээр хадны сүг зураг / N49°07.400', E 88°11.703'/. дүрслэл элбэг. Тахилгат Шивээт хайрхан уулнаа шинээр олдсон хадны зургийн цогцолборыг эрдэмтэн судлаачид (1996, 1998, 2000, 2001, 2003, 2004 онуудад) судалсан. Уул тахих заншил нь мянга мянган жилийн тэртээ үүсэж бидний энэ үеийг хүртэл хадгалагдаж ирсний нэг илрэл бол зарим уулыг амьд бүхний амьдрал болон үхлийг эзэгнэгч "хайрхан" хэмээн хүндэтгэн биширдэгт оршино. Шивээт хайрхан уулын зүүн талд байрлах том овоо ч бас үүний нэг илрэл юм. Уг уул нь Хар салаа, Цагаан салаа хэмээх хоёр гол Монгол Алтайн хамгийн том Ховд голын зүүн салаа болох Цагаан гол болон нийлдэг бэлчирээс холгүй байдаг.

Шивээт хайрханы хадны зураг.

Шивээт хайрханы хадны сүг зураг дүрслэлд дайн байлдаан дүрсэлсэн сонирхолтой олон зураг байдаг. Энд хуягласан морьтой хоёр цэрэг өөд өөдөөсөө жад барин тулж байгаа болон тэдний дунд нэг нум сум барьсан харваачийг дүрсэлсэн зураг байдаг. Иймэрхүү зураг дүрслэлийн монголоос олдсон хамгийн эртний ч зураг энэ байж болох юм. Энэ зураг дүрслэлтэй адил агууламжтай нэгэн зураг нь Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн сумын нутаг Цамбагарав уулын Харганатын хаднаа хөө хуягласан морьтой цэргүүдийг дүрсэлсэн байдаг. Энэ зураг нилээд хожуу үе буюу Нирун улсын үед холбогдох зураг юм. Энэ мэт сонирхолтой агууламж бүхий зураг энд олон бий. Цагаан гол, Шивээт хайрханы хадны сүг дүрслэлд 10.000 сүг зураг бий гэдэг. Хүрлийн үед холбогдох буган чулуу /N49°67.406', E 88°12.783'/ бий. Шивээт хайрхан уулын баруун хойд бэл, Цагаан голын урд талын дэвсэг дээр /N49°7.393', E88°15.118'/ түрэгийн хүн чулууны /VI-VIII зуунд холбогдох/ цогцолбор бий.

Орхон голын Соёмбо үсгийн дурсгал.

Соёомбо үсэг

Хархориноос Орхон голын хойгуур Улаанцутгалангийн хүрхрээ явах замд, замын дэргэдэх хаданд соёмбо үсгийн нэгэн дурсгал байдаг. Хэдийд, хэн сийлж зурсан нь тодорхойгүй, энэ талаар мэдээлэл бараг байдаггүй л юм шиг байгаа юм. Энэ дурсгалын талаар хэн нэгэн мэдэж байвал мэдлэгээ хуваалцаарай. Би бас газрынх нэрийг сайн мэдэхгүй байгаа юм. Хэд хэдэн төрлийн бичиг үсгийн дурсгал байдаг. Боржин чулуун дээр хар бэхээр бичсэн, мөн сийлж бичсэн үсэгнүүд байдаг. Төвхөн хийд, Хүрхрээ явах замдаа үзвэл зүгээр. Хүмүүс бараг мэддэггүй тул дэргэд нь хадаг яндар бүхий овоо, мод байхгүй, хүмүүс гараа хүргэж шар тос түрхээгүй байдаг. Он цагийн урсгалд элэгдэж бичиг үсэг нь бүдгэрсэн байдаг. GPS солибцол N47°1' 40.4", E102°40'4.5". Солибцол авах үед 50 метрийн алдаа зааж байсан тул хайж олох хэрэг гарах байх. Хархориноос 25 орчим км.

Жанжин овоо.

Дөргөн нуур - Жанжин овоо

Завхан, Говь-Алтай, Ховд аймгийн зааг нутаг, Их нууруудын хотгорт Дөргөн гэж нэг сайхан нуур бий. Дөргөн нуур нь гадагш урсгалгүй шорвог нуур, Хомын хоолойгоор Хар нууртай холбогдоно. Нуурын урд эрэгт Жанжин овоо гэж домог түүх ихтэй нэгэн овоо бий. Жанжин овооны домог: Урьд эрт цагт энэ нуурын хавийн газар нутаг догшроод улс амьтан хэцүүджээ. Хэдэн жилээр мал хуй нь барагдаж, өвс ургамал гундаад хүн зон зовжээ. Тэгээд нэгэн зун нутаг усаа аргадаж тайж наадам хий­сэн гэнэ. Гэтэл нэг мэргэн хүн хэлжээ. Энэ наадамд жаахан охин унасан шарга морь та­сар­хай хол түрүүлж ирнэ. Тэр бол хүн биш,тиймээс түүнийг барьж авч үгүй хийвээс ард олон, ахуй мал амаржина гэ­жээ. Энэ ёсоор мөнөөх охиныг түрүүлэн ирэнгүүт хүмүүс барьж аван, морьтой нь хамт чулуугаар дарж овоо босгосон нь энэхүү Жанжин овоо бол­жээ. Үнэхээр тэр хүүхдийн эх эцэг, морины эзэн гэж хэн ч гарч ирээгүй ажээ. Төдөлгүй ну­таг орон өвс цэцгээр бүр­хэг­дэж, хүн зоны сэтгэл тэнийж амар сайхандаа жаргаж гэнээ. Энэ бол домог юм. Өдгөө энэхүү Жанжин овоонд сүлд хийморио даатган ирж мөр­гө­дөг хүмүүс олон. Алдартай бөх болох гэсэн хүмүүс ирж зо­­­дог шуудагтайгаа тойрч дэвээд, цол гуншинтай болсон түүх ч буй гэнэ.

Сант уулын зосон зураг.

Улаан морьтын - Зосон зураг

Төв аймгийн Эрдэнэсант сумын төвийн баруун урдуур дамналдан баруун хойноос зүүн урагшаа сунаж тогтсон боржин чулуун тогтоцтой, үзэсгэлэнт уулыг Сантын уул гэнэ. Энэ уулын баруун урд биеэр эртний булш, хиргисүүр нилээдгүй олон байдаг. Энэ ууланд хэдийд хэн үйлдсэн нь тодорхойгүй нэгэн улаан зосон зураг бий. Ганц адууны зургийг улаан зосоор зурсан байдаг. Нутгийнхан энэ газрыг тахилга шүтлэгтэй догшин газар гэж ярьж байсан. Нутгийн уяачид ихэд шүтэн, морьдынхоо хурд ирийг даатгаж ирсэн газар гэж нутгийн хөтөч залуу хэлж байлаа. Зосон зураг зурсан хадны ойролцоо хадаг яндар, жижиг модон морь, хурд морины эд хэрэглэлийн билэгдэн дуурайлгаж хийсэн зүйлсийг олноор тавьсан байдаг юм байна. Зурагт адууг том толгойтой, бахим хүзүүтэй, богино хөлтэй, урт сүүлтэйгээр дүрсэлсэн байх ба их биеийн зарим хэсэг нь нар салхины элэгдэлд орж ховхрон алга болсон байна. Хаданд ердөө ганцхан адууны дүрс зурагдсан байна. Энэ зурагт тахь дүрсэлсэн үү эсвэл монгол адууг дүрсэлсэн үү? Эргэн тойронд нь өөр зурсан зүйл үгүй болно. Энэ газрыг үзэхийг хүсвэл Сант уулын баруун урдуур Бүрэн сум руу явдаг замаар явна. Айлууд бий асуувал заагаад өгөх байх. Газрын нэрийг нь Улаан морьт гэдэг газар.

Байрзүйн зургийн хаяалбарын төрөл.

Хаяалбарын төрөл

Зураг дээр хаяалбарыг тогтоогдсон огтлолын өндрийн дагуу битүү муруй шугамаар татах бөгөөд үүнийг үндсэн хаяалбар гэнэ. Зэрэгцзэ хоёр хаяалбарын хооронд орших өндрийг зураг дээр зайлшгүй хаяалбараар дүрслэн үзүүлэх шаардлагатай нөхцөл олон тохиолддог. Ийм нөхцөлд үндсэн хаяалбараас гадна хагас хаяалбарыг татах бөгөөд огтлолын үндсэн ендрийн тэг дундуур урт тасархай шугамаар татна. Үндсэн болон хагас хаяалбараар дүрслэн үзүүлж болохгүй, гадаргуугийн хэлбэр байдлыг зайлшгүй дүрслэн үзүүлэх шаардлагатай зарим хэсэгт туслах хаяалбарыг тасархай шугамаар татна. Гэхдээ тасархай шугамын зураасны урт нь хагас хаяалбарынхаас богино байна. Монгол улсад хэрэглэгдэж буй байр зүйн зураг дээрхи өндрийг Балтийн тэнгисийн түвшингийн тэг цэгээс эхлэн тоолдог. Далайн түвшнээс дээш орших дэлхийн гадарга дахь цэгийн өндрийг үнэмлэхүй өндөр гэнэ. Харин газрын гадаргуу дээр орших хоёр цэгийн хоорондох өндрийн ялгаврыг харьцангуй өндөр гэж нэрлэдэг. Зургаас хаяалбарыг ашиглан ямар нэг цэгийн өндрийг олох ажиллагааг хялбар болгохын тулд үндсэн хаяалбар бүрийн 5 дахь хаяалбарыг өргөвтөр шугамаар татдаг. Үүнийг өргөн хаяалбар гэнэ. Зураг дээрхи бүх хаяалбарыг бор хүрэн будгаар хэвлэнэ. Зургийн хүрээний доод талд ямагт огтлолын үндсэн өндрийг зааж, хаяалбар нь хэдэн метрийн зайтайгаар татагдсан болохыг тэмдэглэсэн байдаг.

Байрзүйн зургаас газрын гадаргууг судлах.

Гадаргууг хаяалбараар дүрслэх нь: 

Газар орон дээрхи байдал

Зураг дээр газар орны харагдах байдал

Байр зүйн зургийн үндсэн шаардлагуудын нэг нь газрын гадаргуугын элемент болох хотгор гүдгэр, тэгш тал, гуу жалга, байшин барилга гэх мэт зүйлсийн дэвсэл байдлыг зургийн хэмжээсийн хувьд зөвшөөрөгдөх дээд зэргийн нарийвчлалтайгаар дүрслэн үзүүлэхэд оршино. Байр зүйн зураг нь зевхөн хэвтээ хавтгайд хэмжилт хийх төдийхнөөр хязгаарлагдахгүй, газар орон дээрхи ямар ч цэгийн байрлалын өндрийг тодорхойлох боломжийг олгож буй гурван хэмжээст хэмжилтийн ойлголт юм.  Зургаас газар орны тухай бүрэн дүүрэн ойлголт авахын тулд юун түрүүнд газрын гадаргууг зурагт хэрхэн дүрслэгддэг талаар ойлголттой байх хэрэггэй. Хамгийн гол нь: 

• газрын гадаргуугын тэгш бус байдлын төрлүүд, тэдгээрийн харилцан байршилт, хоорондын уялдаа; 
• газар орон дээрхи цэгүүдийн харилцан өндөршилт, үнэмлэхүй өндөр; 
• налуугийн хэлбэр байдлыг зураг дээрээс богино хугацаанд зөв тодорхойлж сурахад оршино.

Д. Нацагдорж - Миний нутаг

Гүн Галуутайд буй дурсгалын хөшөө

Хэнтий Хангай Саяаны єндєр сайхан нуруунууд
Хойд зvгийн чимэг болсон ой хєвчин уулнууд
Мэнэн Шарга Номины єргєн их говиуд
Ємнє зvгийн манлай болсон элсэн манхан далайнууд
Энэ бол миний тєрсєн нутаг
Монголын сайхан орон
Хэрлэн Онон Туулын тунгалаг ариун мєрнvvд
Хотол олны эм болсон горхи булаг рашаанууд
Хєвсгєл Увс Буйрын гvн цэнхэр нуурууд
Хvн малын ундаа болсон тойром бvрд уснууд
Энэ бол миний тєрсєн нутаг
Монголын сайхан орон
Орхон Сэлэнгэ Хєхvйн онц сайхан голууд
Уурхай баялгийн охь болсон олон уул даваанууд
Хуучин хєшєє дурсгал хот балгадын сууринууд
Хол газар одсон харгуй дардан замуудЭнэ бол миний тєрсєн нутаг
Монголын сайхан орон

Дундад зууны үеийн хатмал шарил олджээ.

Дундад зууны үеийн хатмал шарил оллоо.

Хаднаас олдсон шарил

Монгол Алтай Судлалын хүрээлэнгийнхэн Ховд аймгийн Үенч сумын Улиастайн амаас олдсон эрэгтэй хүний хатмал шарил юм. Уг шарил нь хадны агуйд байсан тул маш сайн хадгалагдаж үлдсэн байна. Энэ нь Монгол төрхийн эрэгтэй хүн бөгөөд он цагийн хувьд дундат зууны үед хамаарагдах магадлалтай байгаа аж. Нарийвчилсан судалгааг Франц улсад Цацраг идэвхит нүүрстөрөгчийн болон орчин үеийн бусад аргыг хослуулан хийж байна. Энэ шарил археологийн ховор олдворуудын нэгэнд тооцогдож байгаа    бөгөөд    шинжлэх   ухаанд   үнэтэй    хувь нэмэр оруулна гэдэгт найдаж байна.   

Байр зүйн зургийн томъёолсон тэмдэг, түүний төрөл, ангилал.

Зургаас томъёолсон тэмдгүүдийг үзээрэй.

Байр зүйн зургаар газар орныг судлахдаа хаяалбаруудын тусламжтайгаар газрын гадаргуугийн хэлбэр, дүрс, онцлог байдлыг ойлгож авдаг бол орон нутгийн бодит зүйлсийн талаархи мэдээллийг томъёолсон тэмдгээс ойлгож авна. Байр зүйн зургийн томъёолсон тэмдгүүд нь газар орны янз бүрийн элементүүдийг дүрслэн үзүүлж, хаяалбаруудтай хоршин газар орны жинхэнэ байдлыг хуулбарлан үзүүлэх нэгдмэл цогц юм. Гэвч хамгийн том хэмжээсийн зураг дээр ч газар орны бүхий л элементүүд болон тэдгээрийн онцлогыг тусган үзүүлэх боломж хязгаарлагдмал байдаг. Иймд зураг зохиох болон зураглал хийхдээ зургийн хэмжээс, түүний зориулалтыг харгалзан газар орны хамгийн гол чухал элементүүд сонгон авч зурагт оруулах, хоёрдугаар зэргийн ач холбогдол бүхий элементүүдийг ерөнхийлөн нэгтгэх буюу орхигдуулсан байдаг. Зургийн хэмжээс хэдий бага болно түүн дээр дүрслэгдэх юмсын тоо төдий цөөн болж газар орны төстэй байдал нь улам багасах талтай.  Зургийн томъёолсон тэмдэг нь тусгайлан хийгдсэн байдаг ба үүнийг заавал мөрдөх ёстой. Эдгээр тэмдгүүдийг заавал цээжилж тогтоох хэрэгтэй. Томъёолсон тэмдгийг дотор нь зориулалт ба шинж байдлаас нь хамаарч хэмжээсийн, хэмжээсийн бус, тайлбарлах гэсэн гурван төрөлд ангилна.  

Хэмжээсийн болон хэмжээсийн бус томъёолсон тэмдэг
Зургийн хэмжээсээр дүрслэн үзүүлж байгаа зүйлүүдийг дүрслэн үзүүлсэн тэмдгийг хэмжээсийн томъёолсон тэмдэг гэнэ. Өөреөр хэлбэл, хэмжээсийи томъёолсон тэмдгүүд нь зурагт дүрслэгдэж байгаа зүйлсийн талбайг хил, хязгаараар нь оруулан тэмдэглэдэг тул эдгээр хэмжээсүүдийг (урт, өргөн, талбай) зургаас шууд тодорхойлж болдог. Талбайн хил хязгаарыг зам, суваг, хашаа зэрэг шугаман обьектуудтай давхцаагүй бол цэгээр тэмдэглэнэ.  Хэмжээсийн бус томъёолсон тэмдгүүд гэдэг нь зурагт уг зургийн хэмжээсээр дүрслэгдэж чадахгүй боловч, зураг дзэр зайлшгүй дүрслэгдсэн байх шаардлагатай газар орны элементүүдийг дүрслэн үзүүлсэн тэмдгийг хэлнэ. Жишээ нь: Ганц мод, хүн чулуу, худаг гэх мэт газар орны тодорхой элементүүд багтана.
Хэрвээ эдгээр элементийг хэмжээсийн томъёолсон тэмдгээр зурагт оруулбал цэгээр тэмдэглэгдэх бөгөөд энэ цэгийг тухайн зүйлийн байршилтийн цэг гэнэ. Хэмжээсийн бус томъёолсон тэмдгээр обьектийг дүрслэн үзүүлэхдээ түүний байршилтийн цэг дээр нь зурна. Байр зүйн зурагт хэмжээсийн биш томъёолсон тэмдгээр газар орны цөөнгүй элементүүдийг зурдаг.

Цагаан Дэлийн агуй

Дорноговь аймгийн Айраг сумын нутаг Цагаан дэл ууланд N45°37'31.9", E 109°06'25.4" солибцолд, д.т.дээш 1133 метрийн өндөрт оршино. Цагаан дэлийн агуйн Монгол нутагт одоогоор мэдэгдэж буй хөндийлжийн гаралтай агуйнуудаас хамгийн том нь юм. Агуйн нийт урт 607 метр, эзэлхүүн нь 53007 метр квадрат. Цагаан дэлийн агуй нь үндсэн 4 хонгил, 2 танхимаас бүрдэнэ. Агуйн адарт жоншны талст маш ихээр ажиглагдана. Агуй маш урт, явахад чөлөөтэй, адрын өндөр дунджаар 1-9 метр өндөр, агуйн зарим хэсэгт 10 метр хүртэл өндөр хүрнэ. Агуй нь хоёр амтай. Агуйн зарим хэсэгт жижиг хэмжээний тогтоол устай байв. Мөн агуйн хананы зарим хэсгээс усны шүүрэл гарч буй нь тод ажиглагдаж байв. Агуй руу орох аманд нутгийн хүмүүс жонш олборлож агуйн амыг маш ихээр сүйтгэсэн байна. Агуйн талаар Дэртийн худагт зусах Бор-Өвгөн, Дондогдулам гуай нар сайн мэддэг бөгөөд тэд бидэнд анх Цагаан Дэлийн агуйг олсон үүх түүхийг ярьж өгсөн юм. 1960-аад онд хэсэг хоригдлууд Цагаан дэлийн ууланд жонш олборлож байжээ. Нэг өдөр тэд машинаа нэг газар тавиад цайндаа оржээ. Тэднийг цайнд ороод ирэхэд машин тавьсан газар нь цөмөрч суусан байв. Ийнхүү Цагаан дэлийн агуйг олжээ. Цагаан дэлийн агуйг улсын хамгаалалтанд нэн яаралтай авч агуйн орчныг цэвэрлэн агуйн унаган төрхийг хадгалах хэрэгтэй санагдсан. Биднийг агуйд явж байхад агуйн орчимд жонш олборлогчид тэсэлгээ хийж байгаа нь бидэнд маш тод мэдрэгдэж, агуйн хана адар доргиж байлаа. Тэсэлгээ хийх үед агуйд нуралт үүсвэл яанаа гэж гэсэн бодол тархинд зурсхийж байв. Уг агуйг нутгийн хүмүүс зундаа сүү сааль, өвөлдөө идэш хадгалах газар болгон ашиглаж байжээ. Гадаа 36 хэмийн халуун байхад агуйд маш сэрүүхэн бүр нимгэн хувцастай орсон хүмүүс даарч байлаа.

Хэцүү тээгийн агуй.

Хэцүү Тээгийн өрх агуй нь Дорноговь аймгийн Хар-Айраг сумын нутаг Хэцүү Тээгийн ууланд агуй оршино. Хэцүү Тээгийн өрх агуйн солибцол. N45°20'21", E108°45'6.9", д.т.дээш 1160 метр. Агуйн ам холоос харагдахгүй. Агуй байгааг тэмдэглэсэн ямар нэгэн тэмдэг болох овоо байхгүй. Агуйн ам нь нэг метр өргөн, хүн албаар зассан юм шиг дөрвөлжин амтай. Эгц доошоо 20 орчим метр гүн, босоо болон хэвтээ тогтоц хосолсон агуй. Хэцүү тээгийн агуй нь хөх өнгийн шохой чулуунд үүссэн хөндийлжийн гаралтай агуй юм. Агуйгаас 17-р зууны үеийн эмээл олдссон бөгөөд уг эмээл нь Дорноговь аймгийн Сайншанд хотын музейн үзмэрт хадгалагдаж байна. Уг агуйд ороход мал амьтны сэг нилээд тааралдлаа. Энэ нь агуйн амсар хүн, малд харагддаггүйн улмаас гэнэт доош унаж үхсэн малын сэг бололтой. Агуйн аманд анхааруулах тэмдэг тавих хэрэгтэй юм билээ. Бид агуйд орохдоо пургон машинаас олсоо бэхэлж, уулын багаж хэрэгсэл ашиглан олсоор доош бууж орсон. Агуйн амны цооногоор 10 орчим метр буухад агуй 8 орчим метр урт хэвтээ тогтоцоор үргэлжилж байв. Агуйн нийт урт нь 20 метр орчим. Энэ агуйд ганц нэгээрээ явж буй тохиолдолд орох хэрэггүй. Агуй хавийн газар нутагт айл амьтан гэхээр юм байсангүй.

Өлгий хийд.

Дорноговь аймгийн Мандах сумын нутагт эртний түүхт, тухайн үедээ Монголын говь нутагт эрдэм номыг түгээн дэлгэрүүлж байсан соёлын нэгэн төв бий.  Эл төв нь Өлгий хийд буюу сөнөсөн хот юм.   Монголын нутагт сөнөж мөхөж устсан олон арван хот суурингууд байдаг ч тэдгээрийг сөнөсөн хот гэж нэрлэдэггүй бөгөөд гагцхүү энэ хийдийг сөнөсөн хот гэж нэрлэдэг байна. Сөнөсөн хотын талаар хүмүүс их сонирхож асуудаг боловч энэ талаархи материал маш хомс байдаг. Энэ хийд нь 1745 онд байгуулагдаж 1937 оны их хэлмэгдүүлэлтийн үед устгагдсан байдаг. Өлгий хийд нь ид хөгжилийнхөө үед 1000 гаруй ламтай, таван дацантай говийн томоохон хийдүүдийн нэг байжээ.  Өлгий хийд нь Өлгий уулын бэлд уул руугаа шахаж баригдсан,  баруун хойд талд нь Баян-Улаан хайрхан уул, зүүн хойд талд нь Хорго хайрхан уул , урд талд нь Эргэлийн зоо, баруун хойд талд нь Баян -Улааны рашаан Халзан булагаар хүрээлэгдсэн.  Хийдийн гол цогчин дуганы ард Даяанчийн агуй гэж нэг жижиг агуй бий. 

Байрзүйн зураг - зургийн өнгө.

Зургийн будгийн өнгө.

1:100000 масштабтай байрзүйн зураг.

Байрзүйн зургийг улам тодорхой болгохын тулд хэд хэдэн өнгийг ашиглана. Байрзүйн зурагт ашиглаж байгаа өнгө бүр нь томъёолсон тэмдгийн нэгэн адил үүрэг гүйцэтгэнэ. Үүгээрээ зургийг уншихад хялбар болгож түүний агуулгыг нь баяжуулж өгнө. Өнгө нь объектуудыг дүрслэн үзүүлсэн байдалтай тодорхой хэмжээгээр зохицсон байдаг. Зурагт дараах өнгийг голчлон хэрэглэнэ. Үүнд:

•    ХӨХ өнгө - Далай, тэнгис, гол, мөрөн, худаг, булаг, намаг, хужирхаг газар, мөнх цас, мөсөн гол, хүрхрээ, боргио, хөлөг онгоц зогсох газар, зогсоол, давалгаанаас   хамгаалах  даланг  хөх   өнгөөр   зурна.      Мөн   усан зогсоолын гүн, урсгал усны чиг, голын өргөн, урсгалын хурд, ёроолын хөрс зэргийг тайлбарлах бичиглэлийг хөх өнгөөр тэмдэглэнэ.

•    Ногоон өнгө - Ой хөвч, ойн зурвас, бут, бургасан шугуй зэргийг ногоон өнгөөр;

•    Бор өнгө - Газрын гадаргуу, түүний элементүүд (гуу жалга, эрэг, ганга) болон хуурай сайр, бутархай чулуу, чулуун болон элсэн гадаргыг бор өнгөөр;

•    Улбар шар өнгө - Засмал зам ба сайжруулсан замыг улбар шар өнгөөр;

•    Шар өнгө - Сайжруулсан хөрсөн замыг шар өнгөөр;

•   Хар өнгө - Хээрийн   болон   зөрөг,   жим   замууд,   хүний   гараар   бий   болсон зүйлсүүдийг хар өнгөөр;

•    Улаан шаргал өнгө - Галд тэсвэртэй материалаар баригдсан орон сууцны хороолол болон авто замыг (сайжруулсан засмал зам) улаан шар өнгөөр;

•    Цайвар шар өнгө - Галд  тэсвэргүй   материалаар   баригдсан   барилга   байшин,   замыг цайвар шараар тус тус дүрслэн үзүүлнэ.

Байгалийн, газар орны бодит зүйлсийг ашиглан зүг чиг олох.

Байгалийн болон орон нутгийн бодит зүйлүүдийг ажиглан зүг чигийг баримжаалах.

Газар орон дээр баримжаалал хийх.

Байгалийн болон орон нутгийн зүйлсээр зүг чиг тодорхойлох нь нарийвчлал муутай ч зүг чигийг тодорхойлох баримжаалал хийхэд тус болно. Хүмүүсийн он удаан жилийн ажиглалт, баялаг туршлагаар шалгарсан нилээд олон төрлийн арга байдаг. Үүнд:

•    янз бүрийн модны мөчир нь наран талдаа шигүү, өтгөн буюу урт ургадаг бол сүүдэр талдаа сийрэг байна. Урт мөчиртэй шигүү ургасан тал нь өмнө зүгийг заана.

•    модны холтос сүүдэр талдаа зузаан, том ширхэгтэй байдаг бол наран талдаа нимгэн байдаг.   Холтосны зузаан тал нь хойд зүгийг заана. Мөөг нь мод, бут, чулууны хойд талд гол төлөв ургасан байдаг.

•    огтлогдсон модны насны үе болох жилийн цагирагууд нь ертөнцийн хойд зүг талдаа шигүү ойрхон зайтай, өмнө зүг талдаа сийрэг хол хол байрласан байдаг.

•    том хад чулууг хаг хөвд хучихдаа ертөнцийн хойд зүг талаас нь хучсан байдаг.

•    шоргоолжны үүр нь мод,  бут,  чулууны  гол телөв өмнө талд нь байрласан байх ба үүрний өмнө зүг буюу наран тал нь налуу, хойд тал нь эщ байна.

•    Монголчууд эрт үеэс эхлэн монгол гэрийг барихдаа үүдийг нь урагшаа харуулан барьдаг заншилтай. Малын өвөлжөө бууц, саравч хашаа нь уул дов толгодын энгэр талд өмнө зүг рүү голдуу харуулан барьсан байдаг.

Алтан гадас одоор хойд зүгийг олох.

Алтан гадас одоор хойд зүгийг олох.

Алтан гадас одоор хойд зүг олох.

Шөнийн цагт Алтан Гадас одны тусламжтайгаар зүг чиг олж болно. Алтан гадас одоор зүг чиг олохын тулд эхлээд шанага хэлбэрт Их Долоон Бурхан одыг олж тэдгээрийн хамгийн урд талын /шанагны урд ирмэг талын хоёр одны хоорондох зайг, дээд талын одноос дээш нь тэр хоёр одыг холбох шулууныг 5 дахин авахад тэр орчимд Их Долоон Бурхан одыг бодвол оддын зай нь хоорондоо ойрхон байрлсан гэдгэр иштэй шанагыг санагдуулам Бага Долоон Бурхан од байрлаж байна.   Энэ долоон одны шанаганы иш талаас хамгийн сүүлийн од нь Алтан Гадас од юм. Бусдаасаа арай илүү тод гэрэлтэнэ. Алтан Гадас од нь ямагт хойд зүгийг зааж байна. Энэ аргаар зүг чигийг 1°-2°-ын нарийвчлалтайгаар тодорхойлдог. Алтан гадас одоор зүг чиг тодорхойлох нь шөнийн цагт аялж явахдаа зүг чиг тодорхойлох хамгийн энгийн, найдвартай арга юм.

Байр зүйн зургийн нэрэлбэр.

Байрзүйн зургийн нэрлэл буюу нэрэлбэр. 

Байр зүйн зургийн хуваалга

Дэлхийн бөмбөрцөгийн газрын гадаргууг болон газар орон дээрхи обьектийг зурагт буулгахад маш олон тооны хуудас зураг бий болно. Эдгээр олон тооны хуудас зургаас өөрийн хэрэгцээтэй зургийг хялбархан олж авахын тулд зургийн хуудас бүрийг тусгай тогтоосон үсэг ба тоогоор нэрлэдэг. Үүнийг зургийн нэрлэл буюу нэрэлбэр гэдэг. Байрзүйн зургийн нэрэлбэр нь олон улсын стандартаар тогтоож өгсөн олон улсын нэгдсэн систем юм. Зургийн нэрэлбэрийг зургийн хуудас тус бүрийн дээд талын хүрээний баруун буланд нь эсвэл дунд талд нь бичиж өгнө. Мөн тухайн хуудас зурагт багтсан томоохон хот суурин, уул толгод, гол мөрөн, нуур зэрэг онцлог газрын нэрийг хаалтан дотор, нэрэлбэрийн хойд талд тус зургийн нэр болгон бичиж өгнө. Жишээ нь K-42-12 (Оюу Толгой) гэх мэт. Байрзүйн зургийн дээд, доод талууд нь газарзүйн зэргэдээр, баруун, зүүн талууд нь газарзүйн голдчоор тус тус хязгаарлагдсан трапец хэлбэрийн хүрээтэй байдаг. Тусгай хуудсанд хэвлэсэн зургийн тусгай хуваарийг зургийн хуваалга буюу планшет гэнэ.

Цонжийн чулуу.

Hexagonal rock.

Цонжийн чулуу

Дорноговь аймгийн Дэлгэрэх сумын нутагт Цонжийн чулуу хэмээх хүрмэн чулуунаас тогтсон жижиг хадат толгой бий. Энэ толгойн чулуу нь болор шиг зургаан талтай, талуудыг нийлүүлж өрсөн мэт сонин, босоо тогтоцтой, хар саарал өнгөтэй. Энэ чулууг өнгөлбэл гялалзсан хар өнгөтэй болно. Энэ толгой дээр аянга их буудаг, аянга буух үед чулуу бутарч унадаг гэж нутгийнхан ярьдаг. Хүрмэн чулуу хайлмаг байх үедээ асар их даралтад орж, олон талт багана хэлбэртэй болдог гэж шинжлэх ухаан тайлбарладаг. Цонжийн чулуу нь Монгол оронд буй байгалийн өвөрмөц сонин тогтоцтой газруудын нэг, байгалийн эхийн бүтээл юм. Монгол оронд ийм хэд хэдэн газар байдаг боловч Цонжийн чулуу шиг зөв зургаан талтай чулуу байхгүй юм. Ийм тогтоцтой чулуу дэлхийд ч элбэг биш. Гэхдээ байгалийн энэхүү өвөрмөц тогтоц цөөнгүй газарт бий, миний мэдэхээр Хойд Ирланд, Солонгосын Чежу аралд байдаг. Олон улсад байгалийн энэхүү тогтоцыг hexagonal rock буюу зургаан талт чулуу гэдэг. Нутгийнханы аман яриагаар Цонжийн чулууны чулууг дээр үед хятадууд урагшаа зөөдөг байсан гэдэг. Цонжийн чулуунаас холгүй Хамбын ширээ гэж нэг жижиг толгой бий. Энэ толгойд үнэрт хамба шарилж ургана. Энэ шарилжийг Хамба Зундуй гэдэг хүн хятадаас захиж авчруулан тарьж ургуулсан гэдэг яриа бий. GPS: N 45° 58' 55.2", E 111°26' 10.6". Дэлгэрэх сумаас Түвшинширээ сум орох замын ойролцоо бий. Дэлгэрэх сумаас 22 орчим километрт бий.

Хэцүү уулын агуйнаас олон хүний хатмал шарил олджээ.

Хэцүү уулын агуй. 

Хэцүү уулын агуйн ерөнхий зураглал

Энэ агуйд эртний хүмүүсийн археологи, анторпологи, этнографийн чухал олдвор хэрэглэгдэхүүн болох хатмал шарилууд хадгалагдаж байсныг 1974 онд анх хилийн цэргийнхэн олжээ. Энэ агуй нь Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын төвөөс урагш 118 км зайтай, Сулинхээрийн хилийн цэргийн отрядын Хэцүүгийн буюу 1-р заставын ойролцоо орших Хэцүү уулын арын нэгэн толгойн ар шил дээр байдаг, эгц доошоо ордог 80 см орчим голчтой орц амсар бүхий хөндийлжийн агуй юм. Энэ агуй Монгол улс, БНХАУ-ын хилийн ойролцоо Дорноговь, Өмнөговь аймгийн хилийн зааг дээр оршино. Хэцүү уулын агуй нь бараан саарал өнгийн шохойн чулуунд үүссэн хөндийлжийн босоо хэлбэрийн агуй юм. Агуй нь бараг эгц доош орж баруун хойшоо, зүүн урагшаа салаалсан хэд хэдэн хонгилтой, тэр нь баруун хойш эргэн том хонгилын баруун доороос эргэж гол хонгилтойгоо нийлдэг. Мөн эндээ салбарласан нилээд том талбайтай ба агуйн нийт гүн нь 1б.5м гүн боловч босоо, хэвтээ хөндий хосолсон олон салаа салбартай хосолмол хэв шинжийн агуй юм. Агуйд ганц нэгээрээ, хамгаалалтгүй орох боломжгүй.  Агуй нь гүехэн учраас өвлийн улиралд агаарын солилцоо эрчимтэй явагддаг.

Сэндэртийн агуй.

Сэндэртийн агуйн ам - 2006 оны агуйн аялал

Баянхонгор аймгийн Заг сумын нутаг Хөх Хайрхан ууланд Сэндэртийн агуй гэж 70 орчим метр урт, шохой чулуун тогтоцтой, хөндийлжийн гаралтай агуй бий. Агуйд салаа салбар байхгүй. Агуйн мухарт сэндэр шороо байдаг. Нутгийн хүмүүс агуйгаас уг шороог авч эмчилгээнд ашигладаг. Сэндэр шороог түлэнхий болон яр шарханд түрхэж хэрэглэхээс гадна, цусны даралт ихэссэн үед ууж хэрэглэдэг гэж нутгийн хүмүүс ярьж байлаа. Сэндэртийн агуйгаас холгүй Халиутын рашаан гэж гидро карбонатын найрлагатай хүйтэн рашаан байдаг. Халиутын рашаан ойр орчимд Ламын агуй, Чихний рашаантай агуй, Далан тэмээ ачаа багтаадаг агуй гэж хэд хэдэн томоохон агуйнууд бий. Сэндэртийн агуйн солибцол: N46°37'19.8",E99°12'11.6", Далан тэмээ ачаа багтаадаг агуй: N46°44' 56.6", E99°19'27 ", Чихний рашаантай агуй: N46°45'19.3", E99°19' 20.1 " солибцолд тус тус оршино. Чихний рашаантай агуйн адраас ус дуслан жижиг тогтоол ус бий болгожээ. Энэ усыг чихэнд дусааж чихний өвчин эмгэгт ашигладаг. Энэ агуйн усыг судлаж үзэх хэрэгтэй санагдсан. Монгол оронд жижиг болон том хэмжээний тогтоол ус, бичил нууртай агуй нилээд хэд байдаг боловч агуйн усыг судлах тал дээр дорвитой судалгааны ажил хийгдээггүй байна. Даяндээрхи, Эхийн агуй, Хүнхэрийн агуй, Цагаан дэлийн агуй зэрэг нь өөртөө эмчилгээний чанартай усыг агуулж байдаг. Далан тэмээ ачаа багтаадаг агуйн уулын орой дээр шахуу байдаг. Хүрэх зам нилээд хэцүү, асга нуранги ихтэй. Далан тэмээ ачаа багтаадаг агуйд янгир ямааны хоргол энд тэндгүй байна. Зуны аагим халуун, өвлийн тэсгим хүйтэнд янгир ямаа энэ агуйд сүүдэрлэн хоргоддог бололтой.

Байр зүйн зургийн тухай ойлголт.

Байр зүйн зургийн тухай.

1:100000 байрзүйн зураг - Алтайн нурууны ноён оргил Белуха уул

Байр зүйн шинжлэх ухаан нь дэлхийн гадаргуугийн тэгш бус бүх хэлбэр дүрс, гадаргуу дээр оршиж буй байгалийн болон орон нутгийн бодит зүйлсийг математикийн тодорхой хуулийн дагуу цаасан дээр хавтгайн байдалд тусгай таних тэмдгээр дүрслэн үзүүлэх бүх аргуудыг судалдаг шинжлэх ухаан юм.  Байр зүй нь шинжлэх ухааны биеэ даасан салбар бөгөөд маш эртний шинжлэх ухаан юм. Байр зүйн буюу топографийн зураг гэдэг нь газрын гадаргуугийн үндсэн элементүүдийг маш нарийвчлалтай тодорхой үзүүлсэн газрын зураг юм.  Топография гэдэг нь газар орныг зурж бичих гэсэн утгатай грек үг юм.

Байр зүйн зургийн агуулгад газрын гадаргуугийн хотгор гүдгэр, ус зүй, хөрс, ургамлын бүрхүүл, хот суурин, зам харилцаа зэрэг үндсэн элементүүд багтана. Байр зүйн зургийг дотор нь хоёр үндсэн хэсэгт хуваана:

• Байр зүйн ерөнхий зураг.  Энэ зурагт орон нутгийн бүх элементүүдийг ерөнхийлэн хамруулдаг.
• Байр зүйн тусгай зураг.  Энэ зурагт орон нутгийн зарим нэг элементийг сонгон сэдэвчилж илүү тодорхой үзүүлдэг.  Үүнд: замын сүлжээний тусгай зураг, ус зүйн тусгай зураг, хөрс ургамлын тусгай зураг гэх мэт олон төрлийн зураг багтана. 

Харуул Овоо - Ховд аймгийн Үенч сум.

Харуул овоо.

Харуул овоо

Ховд аймгийн Булган, Үенч сумын зааг нутагт Жаргалан уулын орой дээр нэгэн сүрлэг чулуун байгууламж бий.  Нутгийнхан эл байгууламжийг Харуул овоо гэж нэрлэнэ. Уг байгууламжийн өндөр нь 10 гаруй метр, овооны суурийн диаметр нь 7 метр орчим юм. Харуул овоо гэсэн нэрнээс нь аваад үзэхэд энэхүү овоо нь нутгийн хил хязгаарын тэмдэг эсвэл ямар нэгэн дохиог тэмдэгийг дамжуулах, мөн ямар нэгэн зүйлд тэмдэг болгон байгуулсан байж болох талтай гэж үздэг. Судлаачид уг байгууламжийг XVII-XVIII зууны үед хамааруулан авч үздэг. Монгол Алтайн нуруунд иймэрхүү бие биеэ харсан чулуун байгууламж 3 бий гэдэг. Эдгээрийн 2 нь Хятадын нутагт, 1 Монголд байдаг. Харуул овоо нь гурван үе бөгөөд доогуураа өргөн цүлхгэр, дээшээ нэгэн жигд нарийсч цамхаг хэлбэрийг бий болгосон байна. Овоог хар саарал өнгийн занарлаг чулууг хавтгайгаар нь өрж дунд нь модон шургаагаар бэхэлгээ зангидаж хийсэн болох нь овооноос цухуйсан моднуудаас харагддаг. Харуул овоо ямар нэгэн тайлга тахилын байгууламж биш юм.Эл овооны тухай нутгийн олны дунд олон аман яриа, домог байдаг.

Ямаан усны хадны зураг.

Ямаан усны хадны зураг - Нум сум харваж байгаа хүний араас 
байлдааны сүхээр толгой руу нь цохиж байгаа дүрслэл.

Ховд аймгийн Үенч, Алтай сумын зааг нутагт Ямаан усны хавцал гэж хоёр талаасаа эгц цавчим ханан хясаагаар хашигдсан давчуу хавцлын зүүн талын ханан хаданд ойролцоогоор хоёр метрээс эхлэн хүний түүхийн нэн эртний ховор дурсгалыг хадгалсан ховор зургийн дурсгал бий. Энэ хавцалд янгир ямаа ихтэй, хавцлын дундуур урсах нарийн горхиноос янгир ямаа ирж ус уух тул Ямаан ус хэмээн нэрийджээ. Ямаан усны хавцлаас судлаачид хадны олон зуун зураг олж илрүүлжээ. Хавцлын хадны зургаас Ханан хадны зураг нилээд сонирхолтой. Энд гол төлөв янгир, буга, зээр, бөхөн, өлөгчин чоно зэрэг амьтдаас гадна анчдыг дүрслэхдээ нум сумтай, хөл дээрээ бага зэрэг суусан байдалтай харуулжээ. Ханан хадны зурагт бас дайн тулааныг дүрсэлсэн зураг гол байр эзэлнэ. Нум сум харваж байгаа хүний араас байлдааны сүхээр толгой руу нь цохиж байгаа сонин дүрслэл бий. Эдгээр хадны зургуудын баруун дээд буланд дөрвөн моринд хөллөсөн, хоёр дугуйтай сүйх тэрэг дүрсэлжээ. Сүйх тэрэгний дугуйг найман хэгээстэйгээр зурсан нь тодорхой харагдана. Сүйх тэргэнд нэгэн хүн сууж яваагийн зөвхөн цээжин хэсгийг, тэрэгний өмнө хойно тус бүр морь унасан хоёр хүн байна. Тэнд бас ганц моринд хөллөсөн найман хэгээстэй дугуйт тэргэнд сууж яваа хүний байдлыг харуулсан зураг бий бөгөөд хүний цээжин хэсгийг тойм байдлаар үзүүлжээ. Энэ тэрэгтний өмнө нэгэн морьтон байх авч зарим хэсэг нь холторч, эмтэрч алга болжээ. Ямаан усны хавцлын өөр нэг хаданд бас морьд хөллөсөн тэрэгний зураг байх бөгөөд тэргийг дээд /талаас нь харсан байдлаар/ дүрсэлж тэрэгний хоёр дугуй,  морьд, холбоос зэргийг нэлээд тодорхой үзүүлжээ.